Судлал шүүмжлэл: Ц.Түмэнбаярын сэтгэлзүйн зохиолууд
undefined undefined
Санкт Петербургийн их сургуулийн Дорно дахины хүрээлэнгийн Монгол судлалын тэнхмийн багш, монгол судлаач, дэд доктор М.Петровагийн ОХУ-ын нийслэл Москва хотод 2004 оны 8 дугаар сард болсон Дорно дахин судлалын олон улсын 37 дугаар их хуралд тавьсан илтгэл
ХХ зууны эцсээр Монголын амьдралын бүхий л хүрээнд нийгэм оршин тогтнох улс төр, эдийн засаг, нийгэм соёл, ёс суртахуун, оюун санааг хамарсан төдийгүй хүний хувь заяанд ч нөлөөлсөн маш их өөрчлөлтүүд гарсан.
Монголын орчин үеийн утга зохиол урьд нь хэдэн арван жилээр бэлтгэгдсэн бөгөөд нөгөө талаас улс оронд болсон үндсэн өөрчлөлтүүдээр тодорхойлогдсон байна. Л.К.Геросимович, Л.Г.Скородумова, Ч.Билэгсайхан гэх мэт Монголын утга зохиолыг судлаачдын тэмдэглэснээр гүн утга агуулга нь ёс суртахууны бодол эрэгцүүллээр өгөгдөж зохиолын уран сайхны бүтцэд ууссан гүн утга агуулгаар хэтэрхий баяжуулсан бичлэгийг бий болгох гэсэн зохиолчдын модерн чиг хандлага өнөөдөр яруу найрагт ч, үргэлжилсэн үгийн зохиолд ч давамгайлж байна. Модерн зохиолын тухайд хуучны, сонгодог мөн ахуйн домогт хандах баримжаатай байдаг.
Үүнээс гадна Монголын зохиолч, яруу найрагчдын хүний дотоод ертөнцөд хандах сонирхол огт буураагүй. ХХ зууны сүүлч ХХI зууны эхэн үеийн зохиолчдын зохиол бүтээлд дүрслэн үзүүлэхээс сэтгэл зүйд нь хандах хандлага улам бүр хөгжин дэвшиж байна. ХIX зууны утга зохиолд байгаагүй энэ сонирхол өнөөдөр залгамж холбоотой жам ёсны зүйл болсон бөгөөд дэлхийн утга зохиолын голлох чиг хандлагын нэг болж байгааг тэмдэглэх нь зүйтэй юм. Хүний олон талт “Би”-г ертөнцийг бүтээлчээр ухааран ойлгох эхлэл цэг гэдэг бөгөөд утга зохиолд үүнийг гарган үзүүлэхдээ амьдралын утга учрыг нээн илрүүлэх “Би”-гийн гол зорилгыг шийдвэрлэхтэй холбож өгдөг. Монголын зохиолчид баатруудынхаа сэтгэл зүйд анхаарах болсноор яруу найргаар эхэлж байсан олон зохиолчид ХХ-XXI зууны зааг дээр үргэлжилсэн үгийн голлох зохиолчид болж байна.
Өнгөрсөн зууны алдарт зохиолч С.Эрдэнийн шавь, утга зохиолд яруу найргаар орж ирсэн Ц.Түмэнбаярын уран бүтээлийн хувь заяа ч бас л ийм. “Цэцгийн сүү” яруу найргийн ганцхан түүвэр гаргасан тэрээр үргэлжилсэн үгийн зохиол руу шилжиж “Удган”, Өндгөн эс”, Өндгөн чулууны домог” гэх мэтээр түүний өгүүллэгийн түүврүүд ар араасаа цуврах болсон. “Цайны дээж” өгүүллэг нь кино зохиол болсон. Түүний зохиолчийн хөдөлмөр нь янз бүрийн тогтмол хэвлэл “Зууны мэдээ”, “Ардын эрх”, “Утга зохиол, урлаг”, “Ил товчоо” зэрэг сонины сурвалжлагчаар ажиллаж, нийгмийн идэвх чармайлт гаргаж яваатай нь маш сайхан хосолдог.
Ц.Түмэнбаярыг өгүүллэгийн мастер гэж хэлэхэд бүрэн тохирно. Үргэлжилсэн үгийн зохиолын богино төрөл болох- эссе, нийтлэл, өгүүллэг, туужууд нь нийгэмд гарч буй өөрчлөлтийг дор нь тусгадаг. Эдгээр зохиолын уран сайхны орон зай нь тодорхой цөөн тооны баатрууд, явцуу хүрээ, тодорхой богино хугацаагаар хязгаарлагддаг.
Хайр сэтгэлийн, ёс суртахууны, хаа нэг түүхэн сэдвүүд өнөөдөр зохиолчийн сэтгэлийг догдлуулж байгаа бөгөөд өгүүллэгийнх нь баатрууд орчин үеийн хотын болон хөдөөгийн алс бөглүү суурингийн оршин суугчид, заримдаа түүхэн алдарт хүмүүс байдаг. Ихэнх өгүүллэгийнх нь үйл явдал орчин үеийн Монголд өрнөдөг.Нүүдлийн соёл иргэншлийн тухайд хот гэдэг нь бүхэлдээ харьцангуй шинэ үзэгдэл учраас үйл явдал өрнөх газар болж гарч байсан өмнөх арван жилүүдийн утга зохиолд ховор байсныг тэмдэглэх нь зүйтэй юм. Түмэнбаярын хувьд орчин үеийн хотын хүний амьдрал хувь тавилан гол сэдвийнх нь нэг байдаг бөгөөд хотын өгүүллэгүүдийнх нь дүрүүд амьдралд өөрсдийн байр сууриа эрэлхийлсэн залуу хүмүүс.
Зураачийн натураар ажилладаг Ганцэцэг бүсгүй (Нүцгэн натур); хайртай эхнэрээ нас барсны дараа нялх охинтойгоо үлдсэн бэлэвсэн зураач (Шөнийн серенада); замаар алхаж буй залууд дурласан залуу бүсгүй (Цагаан цамцтай залуу); өөр эхийн хэвлийд үрээ бойжуулах гэсэн нөхрийнхөө хүсэлтийг дагасан баян бизнесмений эхнэр Солонго (Өндгөн эс) г.м.
Өгүүллэг бүрийн мэдээллийг урсгал нь хэд хэдэн үеүдэд хуваагдан зохиолын гол санааг гаргахад тус дөхөм болдог. Жишээ нь: “Нүцгэн натур”’өгүүллэгийн баримтат агуулга бүхий мэдээлэл нь залуу зураачдын үзэсгэлэнгийн нээлт юм. Натураар ажиллаж байсан бүсгүй эхлээд зураачдын бүтээлийг шалгаруулах тэмцээнд нэгдүгээр байр эзэлсэн романтик дэвсгэр дээр зурсан өөрийн зургийг хардаг бөгөөд зураач натураар ажиллаж байсан бүсгүйдээ талархлаа илэрхийлэн хөндий хүйтнээр салах ёс хийж зочдын зүг ханддаг. Зураач болон түүний натураар ажиллаж байсан бүсгүй хоёрын хоорондын харьцаа, бүсгүйн сэтгэлийн байдлыг үндсэндээ яг усан доорхи урсгал шиг өгүүллэгт нэмэлт гүн гүнзгий ач холбогдлыг өгч буй бичлэг доторхи үе давхарга маягаар гаргажээ. Шулуун болон бичлэг доторхи урсгалууд нь ихэнх уран бүтээлч хүмүүст байдаг чанар болох урлагт сүр жавхлантай дээд зэргийн мэдрэмжийг дүрсэлдэг мөртөө өөрийг нь хүрээлэн буй хүмүүст хүйтэн хөндий ханддаг залуу зураачийн хоёрдмол чанарыг онцлон үзүүлсэн үндсэн агуулгын мэдээллийг гаргахад чиглэгдсэн. Нөгөө талаас уншигчдын өмнө зураачид үнэн сэтгэлээсээ дурласан Ганцэцэгийн сайхан сэтгэл гарч ирдэг бөгөөд зохиолч энд нийгмийн нэг давхаргын нас чацуу боловч хоёр өөр бодолтой залуусыг төлөөлөн үзүүлсэн.
Хэрэв хотын сэдвийг Монголын утга зохиолд харьцангуй шинэ гэвэл хөдөөгийн сэдвийг уламжлалт гэж болно.
Хөдөөгийн сэдэвт өгүүллэгийн баатрууд нь ихэнхдээ хижээл насны хүмүүс, зарим нь тэр байтугай өөрсдийн төрсөн жалганаас холдож үзээгүй байхад бусад нь “Цайны дээж” өгүүллэгт гардаг шиг хотод ирж хүүхдийндээ зочилсон ч нутаг усаа санагалзан буцаж ирдэг. Харин “Халуун усны байшин” өгүүллэгийн баатрууд нь бие биедээ хязгааргүй хайртай залуу хос. Гэхдээ өөрсдийн сэтгэл хөдлөлөө хүмүүст мэдэгдэхгүй нуух ёстой уламжлалдаа хүлэгдсэн тэр хоёр долоо хоногт ганц удаа олдох халуун усны байшинд өнгөрөөх хорин минутыг л бие биедээ зориулдаг байна. Энэ хорин минутыг дуусангуут л халуун усны байшингийн бүдүүн хар авгай “Цаг чинь болчихлоо. Дараагийнх нь хүлээгээд байна гар” гэж дүлий хүний ч хэнгэрэг хагармаар хашгирч хаалгыг нь балбана.
“Буруу энгэртэй дээл” өгүүллэгт хайрын гурвалжинг гаргасан. Тавин настай Бадрах хүүхэд төрүүлдэггүй өөрийн эхнэртээ өөр хүн хүүхдийг нь төрүүлснийг хэлж, нэг хөөрхөн баривч хийж өгөхийг гуйдаг. Монголчууд энхрий хүүхэддээ цагаан хэл ам хүрэхээс болгоомжлон буруу энгэртэй дээл хийж өгдөг. Тэр хүүхэд бол гурван хүний хувьд энхрий хүүхэд юм.Буруу энгэртэй дээл нь хүүхэд төрүүлэх аз дутсан Цэмцээгийн эхийн хайрын уран сайхны бэлэгдэл болсон, Энд Түмэнбаяр эмэгтэй хүний хувь заяаны сэдвийг дэвшүүлэн тавьсан бөгөөд баатруудынх нь нарийн дүрслэн гаргасан сэтгэл зүйн хөрөг нь хэрэв эмэгтэй хүн хүүхэдгүй л бол аз жаргалгүй гэсэн өгүүллэгийн гол агуулгыг тодруулахад тус дөхөм болсон,
“Мануухай” өгүүллэгийн сэдэв нь ганцаардал, ганцаардсан үхэл юм. Гол баатар нь хүмүүс нэрийг нь мартаж “Мануухай” хэмээн нэрлэх болсон, замын эргүүл. Гол баатрынхаа онцлог шинжийг дүрсэлсэн энэ нэр нь ихийг өгүүлж байгаа бөгөөд чухамдаа төмөр замын дэргэдэх гэрийнхээ ойр орчимд эргэлдэж хажуугаар нь өнгөрөх галт тэрэгнүүдийг “айлгах” болсноос үүдэлтэй. Мануухайн амьдралд тохиолдсон хамгийн гэрэл, гэгээтэй үйл явдал нь сайн ажилласных нь төлөө төвд дуудаж зурагтаар шагнуулсан явдал бөгөөд бүхэл насаараа гоонь ганцаар явжээ. Нэг л өдөр төмөр замын зөрлөг дээр танил дүр харагдахгүй болсон нь гол баатар нас барсныг илтгэж байна.
Түүхэн өгүүллэг /зохиол/ нь Монголын утга зохиолын хувьд уламжлалт үзэгдэл бөгөөд 1240 онд бичигдсэн Монголын нууц товчоо, Монголын түүхэн он дарааллын бичгүүд, Инжинаашийн роман, Ш.Нацагдорж, С.Эрдэнэ болон бусад зохиолчдын ХХ зуунд бүтээсэн түүхэн романууд нь утга зохиолын энэ тогтвортой чиглэлийг бүрдүүлэн бий болгох эринийг тодорхойлж байна. Хэдийгээр зохиолч Ц.Түмэнбаяр энэ уламжлалыг хүндэтгэдэг ч түүхэн сэдвийг нээн үзүүлэхдээ өвөрмөц аргыг хэрэглэдэг. Зохиолч маань түүхэн бодит үйл явдлыг тодорхой хязгаарлагдмал дүрүүдээр түүхэн маш богино хугацаанд өрнүүлсэн уран сайхны бүтээлийг бүтээдэг. Эдгээр зохиолын нуугдмал далд утга санааг уншигчиддаа хүргэхдээ зохиолч маань түүхэн өгүүллэг бүрийнхээ төгсгөлд тайлбар хийсэн байдаг.
Бидний үзэж буйгаар “Цагаан сүүний домог” өгүүллэг нь сэтгэлийн хөдлөл, сэтгэлзүйг гүн гүнзгий харуулснаараа онцлогтой. Энд дорнод монголчууд болон ойрадын ноёдын хоорондох 1413-1414 оны дайныг харуулсан бөгөөд хэдийгээр зуны нэгэн сайхан өдөр байсан ч өвдөлт нь эхэлсэн хоёр жирэмсэн бүсгүй, нэг нь ойрадын хан Шарбаатарын эхнэр Насан, нөгөө нь Шарбаатарын олзолсон Монголжин, энэ хоёр гол баатрын сэтгэл санааны байдлыг сөргүүлж тавьжээ. Үүнээс өмнө болсон үйл явдлыг товч өгүүлснээр Монголжины нөхөр Шарбаатарын илдэнд өртөн өнгөрч тэрээр олзлогдсоныг уншигч мэднэ. Ойрадын жанжин “Хэрэв олзны эмэгтэй охин төрүүлвэл эх охин хоёрыг амьд үлдээж, өөрийнх нь хатнаас хүү төрвөл халхуудтай байлдахыг зогсооно” гэсэн зарлиг буулгадаг. Олзны эмэгтэй хүү төрүүлж харин Насан охин төрүүлдэг ч хоёр эмэгтэй хүүхдүүдээ сольдог. Шарбаатар үүнийг таамаглаж байсан ч үхэж буй эхнэрийнхээ сүүлчийн хүсэлтийг биелүүлж Монголжин болон хүүхдүүдийг амьд үлдээн хүүтэй болсноо зарлан тунхагладаг. Уран сайхны нарийн деталь- нас барж буй эмэгтэйн хөхнөөс гарч буй сүү нь наран зүүн зүгээс мандахад үүрийн цагаан туяа гийдэг шиг сүүн цагаан туяа гэсэн зүйрлэл болж хувирдаг.
Бичлэгийн иймэрхүү далд утгатай хэв маяг нь хүний сэтгэлийн хөдлөлийн эрч хүчийг судлан шинжилж тайлбарлан үзүүлсэн сэтгэл зүйн зохиолтой нягт холбоотой.
Төрөл зүйлийнх нь тухайд тууж гэж бүрэн болох “Удган” зохиол Ц.Түмэнбаярын бүтээлд өвөрмөц байртай. Зохиолчийн анхаарлын төвд Тангуд хөгшний амьдралыг төрөхөөс нь үхэх хүртэл харуулсан явдал. Уг зохиол нь Монголын нийгэмд янз бүрийн сүсэг бишрэл тэр тусмаа бөө мөргөлийг сонирхох сонирхол сэргэж байсан 1993 онд хэвлэгдэн гарсан. Туужийн гол баатар нь удган бөгөөд зохиолын хамгийн гол сэдвийг нээн үзүүлж буй нэр нь үүнийг зааж байна. Зохиолд энэ үг олонтаа давтагдаж байгаа нь энэ нэр зохиолын бүхий л санааг нэвт үзүүлэн холбож өгснөөр туужийн агуулгыг бодитой гаргах өөрийн үүргийг биелүүлсэн.
Зохиолын эхэнд зохиолч өөрийн гол баатарын нэр- Тангудыг дурдаж түүнийг тодорхойлох онцлогийг гаргаж өгсөн: чавганц гэдэг нь монголын уламжлалын дагуу үсээ хусуулж өөрийгөө бурханд зориулж буй настай авгай юм.
Энд Түмэнбаяр “хумсных нь завсар хир шороо шигдсэн хар гар”, “нүүр рүү нь унжсан алчуур” гэх мэтээр онцлог шинжийг нь өнгөцхөн тоочиж , хөгшний гадаад төрхийг дүрслэхдээ товч товч гарган “дундаас нь эхлэх” аргыг хэрэглэжээ. Тангуд хөгшин тэнэмэл нохдоос булаан авсан хонины хатсан толгой идэж байна. Ганц бие хөгшний аймшгийн оромжийг дүрсэлсэн нь гол баатрынхаа онцлог хөргийг гаргах бас нэг хэрэгсэл юм. Монгол хэлэнд ядуу, харь, хөндий, хоосон гэх мэт хэд хэдэн салаа утгатай “Хар” гэдэг үгийг олонтоо хэрэглэсэн нь тохиолдлын бус юм. Туужийн эхэнд мөн төгсгөлд хөгшний аймшигт үхлийг дүрслэхдээ ингэж нарийн гаргасан.
Зохиолын цаашдын өрнөл нь зохиолч Тангудын амьдралыг бүтэн өнчин охин өөрийн омгийн удган болж буй тэр үеэс дүрслэн үзүүлж нэхэн өгүүлэх арга хэрэглэсэн хоёрдугаар хэсэгт явагддаг. Тэр хандгайн арьсаар бүтээсэн боломжийн урцанд хүдэр зээр бугын арьсан дэвсгэр дээр булган хөнжил нөмрөн унтдаг. Тогтсон дэг жаягийг ёсчлон гүйцэтгэдэг өөрийн омгийг хамгаалагч ингэж л байх ёстой ажгуу.
Гэхдээ зохиолч маань өөрийн туужийн агуулгын өрнөлийн дээд цэгт аваачдаг. Мах цуснаас бүтсэн бусдын л адил хүн болох удган бүсгүй анчин залууд дурлаж ганцхан шөнийг түүнтэйгээ хамт өнгөрөөснөөр хүү төрүүлдэг. Омгийнхон нь удганы хүүг тэнгэр бурхны хишиг гэж хүлээн авна. Харин Тангуд өөрөө хүүдээ янз бүрээр хандана. Заримдаа хараан зүхэж зодно, заримдаа хэтэрхий бөөцийлж энхрийлнэ. Ингэж хүүрнэн өгүүлэх, мөн эргэцүүлэн дүгнэх, найруулга зүй хэлэхүйн хэлбэрийг хослуулснаар Ц.Түмэнбаяр үйл хөдлөлийн тайллыг гаргадаг. Хүү өсөн торниж эцэг шигээ анчин болдог. Энд анчин эцгийг нь дүрслэн гаргахдаа ганцхан удаа хэрэглэсэн “чонынх шиг дэндүү гярхай цолмон хар нүд” гэсэн уран сайхны деталь нь онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн. Олон жилийн дараа Тангуд эх яг тэр л хару өөр дээр тусаж буйг мэдэрдэг. Гэхдээ энэ бол хүүгийнх нь харц. Уран сайхны энэ деталийн тусламжтайгаар зохиолч хүү нь яг л эцэг шигээ эхийгээ орхин одож байгаа нөхцөл байдал давтагдаж буйд уншигчийн анхаарлыг хандуулж байгаа юм. Бөөлж байх агшнаа гэнэт хүүгээ зөн совиндоо харж, хэзээ ч эргэж ирэхээргүй явсныг олйгосон Тангуд эрхэм чухал бүхий л юмаа орхин хүүгээ хайхаар үл таних нутаг орныг зорин оддог. Хугарч унасан удган мод Тангуд бөөгийн үйл ажил дууссаныг илтгэж буй бэлэгдэл юм.
Үйл хөдлөлийн тайлал нь хаанахын хэн болох, хаанаас ирж нутаг оронд нь амьдрах болсныг үл мэдэх хар элгийн хүмүүсийн дунд харийн нутагт ясаа тавьж буй Тангуд эмгэний үхэл.
Асуудлыг байгаа чигээр нь илтгэн үзүүлж байгаа болохоор туужийн төгсгөлийн илэрхий тодорхой гэж үзэж болох ч үнэн хэрэгтээ “жаргалтай хүмүүсийн баяр баясгалан зовлонтой хүнийг доромжилж буй мэт бодогддог учраас хараал зүхлээр тайтгарлыг олдог байж болох юм” гэсэн зохиолчийн байр суурийг тодорхойлсон гүн ухааны бодол эргэцүүлэл гэж болно.
Хүний дотоод ертөнцийг дүрслэн гаргадаг учраас бүхэлдээ Ц.Түмэнбаярын зохиолыг сэтгэл зүйн гэж хэлэхэд болно. Зохиол доторхи давхар санаа далд, утга голлох үүрэгтэй байдаг нийтлэлийн хэв маягт зохиолч маань илэрхий татагддаг бөгөөд түүний зохиол бүрт агуулагддаг ёс суртахууны сургамж нь далд нуугдмал байж бие даан өөрөө тодорхой дүгнэлт хийх боломжийг уншигчид олгодог. Баатруудынхаа дүрийг нарийн дүрсэлж, ёгтлол, харьцуулалт, бэлэгдэл болон уран сайхны деталь нь Ц.Түмэнбаярын өгүүллэгүүдийн сэтгэл хөдлөл, сэтгэлзүйн агуулгыг улам гүнзгий гаргадаг.
Өрнөж буй үйл явдлын мэдээллийн тэмдэглэлийн ач холбогдол нь бичил бичлэгийн шулуун хэлхээгээр дамжин илчлэгдэж, мөн бүхий л бичлэгийн алсуур зайны хэлхээгээр дамжин хэрэгждэг. Бичлэгийн нэгдмэл ухамсар, ертөнцийг үзэх үзлээр нэвт шувт харахад зохиолын гүнзгий холбогч бичил хэсэг болсон зохиолчийн тодорхой төрх гарч ирдэг. Ц.Түмэнбаярын сэтгэлзүйн бичлэгийг он дарааллаар нь дүгнэж шинжилснээр энэ дүр хэрхэн хувьсан өөрчлөгдөж буйг бид харж байна. Түмэнбаярын зохиол нь орчин үеийн Монголын утга зохиолд тодорхой байрыг эзлэснийг тэмдэглэх нь зүйтэй. Зөвхөн уншигчдад төдийгүй судлаач, шүүмжлэгч орчуулагчид түүний уран бүтээлийг маш их сонирхож буй нь үүнийг илтгэж байна.

Орчуулсан Цогмаа