2008 онд яруу найрагч Г.Аюурзанын дэлхийн сонгомол яруу найраг тvvвэр Мэтью
Арнолдын “Яруу найраг биднийг аварна” гэсэн уриалгын дор хэвлэгдэн гарчээ. Дэлхийн сонгодог яруу найргийн эгнээнд оросын олон яруу найрагчид орсны дотор зєвлєлт засаглалын vед амьдрал нь хавчигдаж уран бvтээлийн хvнд єдрvvдийг туулсан Анна Ахматова, Борис Пастернак, Осип Мандельштам, Марина Цветаева, Георгий Иванов нарын нэрс орсон байх юм. Сталин сэтгvvлч, зохиолч, яруу найрагчдад дэндvv хатуу хандсан билээ. Тэрээр тухайн vед ЗХУ-ын зохиолчдын холбооны даргаар ажиллаж байсан Александр Фадаевтай ярилцаж байсан нэгэн тvvхийн тэмдэглэл vлджээ.
И.Сталин:-Цаад Пастернак чинь юу хийж байна.
И.А.Фадаев:-Зохиол уран бvтээлээ туурвиж байх шиг байна.
И.Сталин:-Тvvний уран бvтээл туурвих ч яахав. Миний тухай найраглал бичих, мєн атарыг магтан дуулсан найраглал бичих, мєн намайг оросын хаан Борис Годуновтай адилтгасан зохиол бичих юу болж байна вэ?
И.А. Фадаев:-Би олон удаа хэлсэн. Таны vгийг дамжуулсан.
И.Сталин:-Тэр хvсэхгvй байгаа юм байлгvй. Тvvнийг миний тухай бичих юм бол хvссэн амьдралаар нь амьдруулж хvссэн гавъяа шагналаар нь мялааж тансаг орчлонгийн тvхvvрийг атгуулах гэсэн юм. За одоо яахав. Бидэнд хоёр арга л байдаг шvv дээ. Нэг бол зохиолчдын хоолойг нь огтлох. Нэг бол хоолыг нь хасах. Пастернакын хоолойг огтлоод яахав. Амьд vлдээе. Харин тvvний хоолонд нь хэмжээ тогтоож талхыг нь хязгаарла гэжээ. Энэ бол эдийн засгийн аргаар зохиолчдыг боож хааж, асар тарчиг ядуу амьдруулж, зарим нь архи дарс ууж, зарим нь зvсэмхэн талх, аягахан будааны тєлєє зовж ихэнх зохиолчид нь хvнд хэцvv нєхцєлд амьдралаа єнгєрvvлсэн тєдийгvй ихэнх нь зуурдаар алагдаж тэднийг архичин байсан, амиа хорлосон янхан хvvхэнтэй явалдаж байгаад vхсэн, гэр бvлийнхээ маргаан дунд алагдсан мэтээр цуу дэгдээж гvжир гvтгэлэг зохиож байсан билээ. Ингээд Г.Аюунзанын номонд орсон таван зохиолчын хєрєг болон, тvvний шvлгvvдээс толилуулъя.
Эдгээр зохиолчдын бараг ихэнх нь монгол гаралтай хvмvvс байсан бєгєєд тэднийг аймшигтайгаар мєрдєж гарал vvсэлтэй холбоотой баримт бичгийг нь устгасан байдаг. Эд бол монгол гаралтай оросын суу билэгтэн мянган хvмvvсийн жагсаалтанд орсон байсан билээ.
Анна Ахматова /1889-1966/
“Поэт в Россий больше-чем поэт” гэж ортой vг шvv. Орос оронд, тэр дундаа яруу найргийн их тэсрэлт болж байсан XX зууны эхээр Ахматова шиг тийм єндєр алдрын сэнтийд хvрнэ гэдэг хэн хvнд тохиох хувь биш ээ. Тvvний ихэнх бvтээлvvд 1940 онд оноос ємнє хэвлэгдсэн бєгєєд Дэлхийн II дайны дараагаас Сталины харгис засаглал зохиолуудыг нь нийтлэхийг хориглож, Ахматоваг Зєвлєлтийн зохиолчдын эвлэлээс хєєсєн юм.
Тvvний ганц хvv Лев Гумилевыг ч коммунистууд хэлмэгдvvлэн Сибирт цєлж, монголчуудын vvх тvvхийн талаар хийсэн нєр их ажлуудыг нь хэвлэн нийтлэхийг хориглон удтал дарагдуулсан билээ. Ахматовагийн 1940-1962 оны хооронд бичсэн “Баатаргvй найраглал” XX зууны дэлхийн яруу найргийн гоц бvтээлийн нэгд тооцогддог.
Бvх цаг vеийн хамгийн шилдэг эмэгтэй найрагчдын нэг тvvний уран бvтээл монгол уншигчдын хvртээл болсоор уджээ. Тухайлбал, энд М.Саранцэцэгийн орчуулгаар сонгосон “Сvvлчийн хvндага” шvлгийг гэхэд л манай яруу найрагчид бараг арваад янзаар хєрвvvлсэн байдаг.
Сvvлчийн хvндага
Ханхайж хоцорсон гэрийнхээ тєлєє,
Хатуу ширvvн амьдралынхаа тєлєє,
Хоёулаа мєртлєє ганцаардын тєлєє,
Хонгор чинийхээ ч тєлєє би ууж байна.
Хайхралгvй хуурсан уруулын чинь тєлєє,
Хайргvй хvйтэн харцны чинь тєлєє,
Амьдрал дэндvv энэрэлгvйн тєлєє,
Аз жаргалыг Бурхан хайрлаагvйн тєлєє ууж байна.
Борис Пастернак /1890-1960/
Пастернакын шvлгvvд хvнд. Тvvнийхээр бол эд юмс, хvмvvс, vйл явдлуудтус бvртээ “салан хєндийрцгєєж”, яруу найрагчын тодорхойлсон “хачин” ахуйн замаар улам этгээд гаж, улам шинэ болж байх ёстой байв. Урлаг дахь хєгжил гэдэг бол тvvнийхээр ямагт “урьд нь хэзээ ч байгаагvй, тийм єєр сонин зvйл хийх” арга барил байв.
1930-аад оноос Пастернак єєрийнх нь нэрлэснээр “Сталинтай хийсэн урт, чимээгvй тулаан”-аа эхэлсэн юм. Тvvний яруу найраг 1933 оноос хориотой болсон тул орчуулга хийж амьдралаа залгуулах болжээ. Шекспирийн эмгэнэлт жvжгvvд, Гётэгийн “Фауст”-ийг орос хэлнээ гайхалтай сайхан буулгасан нь бий. Амьдралынхаа сvvлчийн жилvvдийг тэрээр большевик хувьсгалын эргэн тойронд Оросын сэхээтнvvдийг нємєрсєн эмгэнэлт дvр зургийг харуулсан “Живаго эмч” романдаа зориулсан бєгєєд 1958 онд Нобелийн шагнал хvртсэн ч хvлээн авахаас татгалзжээ. Хэрэв татгалзаагvй бол Пастернак эх орноосоо хєєгдєх байсан юм.
Энд сонгосон шvлгийг “Живаго эмч” бувюу Юрий Живагогийн туурвил болгож мєнєєх алдарт романы дотор анх хэвлvvлсэн байна.
Євлийн шєнє
Шинэ цас газар дэлхийг хучлаа,
Хаяа хярхаггvй хучлаа.
Ширээн дээр лаа аслаа,
Лаа аслаа.
Зуны шумуул сvрэглэн хуйлраад
Дєл зvглэн нисэлдэх мэт,
Зуун тvмэн будраа хийсэлдэж
Цонхны хvрээнд буулаа.
Ширхэг ширхгээрээ цас шуурч
Шилэн дээр угалз мэтгэлээ.
Ширээн дээр лаа аслаа,
Лаа аслаа.
Гэрэлтэж гийсэн адарт
Сvvдрvvд тусч сvлжилдэх нь,
Тэврэлдэж атгалцсан гарууд
Vvрдийн заяагаа холбох мэт.
Хос мєнгєн шаахай
Шалнаа тvсхийн унав.
Тос мэлтрэх лаан нулимс
Даашинзны чинь хормойд дусав.
Шивтнэх цасны хаяа хярхаггvй
Цал бууралд бvгд тєєрлєє.
Ширээн дээр лаа аслаа,
Лаа аслаа.
Саваагvй дєлийг дальдраасхийгээд
Хvслийн салхи сэвэлзэхvйеэ,
Сахиусан тэнгэрийнх шиг хос далавч
Хаа нэгтэйгээс дэрвэсхийлээ.
Шинэ цасанд хавирган cap
Vйрэх мэт цацарч буулаа.
Ширээн дээр лаа аслаа,
Лаа аслаа.
Осип Мандельштам /1891-1938/
Мєнгєн зууны хамгийн шилдэг яруу найрагчдын нэг Осип Мандельштамыг шинэ Зєвлєлт хялайн vзсэн юм. Vзэл суртлын алдаа гаргасан хэргээр хорих лагерь дамжиж, Воронежид нутаг заагдан цєлєгдєж, Москвад ойр амьдрах эрхгvй, єєрийн гэх орон гэр гvй явсаар тэр 1930-аад оны эцсээр 47-тойдоо нас баржээ.
Мандельштамыг уншихын тулд, тэрээр тухайн цагтаа цоо шинэ тэгсэн мєртлєє жинхэнэ яруу найргийг туурвисан болохыг ухаарах хэрэгтэй.
Тэрээр шvлгийг vнэн зvрхнээсээ бичиж чаддагаас гадна єєрийнхєє цаг vеийг болоод яруу найргийг маш нарийн чанд цэгнэж чаддаг, “Сайтар бэлтгэгдээгvй хvн бол яаж ч хичээгээд юу ч ойлгохгvй л хоцордог. Соёлоос ангид яруу найраг жинхэнэ яруу найраг биш бєгєєд сонгогчдын дорд хvрээний хэрэгцээг хангах тєдий л зvйл” гэсэн хатуу vзэлтэй нэгэн байсан юм.
Мандельштамын vе vеийн, янз бvрийн номоос найргийн єв дотор нь хамгийн чухал байр эзэлдэг гэсэн утгаар доорхи шvлгийг тvvвэрлэв.
Бие надад заяажээ. Тийм ганцхан,
Надад л заяасан биеэ яах вэ?
Амьсгалах, амьд явах ийм сайхны тєлєє
Хэнд талархах вэ, хэлээд єгєєч?
Зvдэг орчлонгийн хорионд ганцаардахгvй
Зvрх сэтгэл минь цэцэгчнийх, бас цэцгийнх.
Мєнхрєх бvхний толин гадаргууд
Амьсгал минь, дулаан минь цантсан.
Мєддєє ээдрээ нь гарахгvй хээ
Мєн л тэнд нь дурайж хоцорсон.
Эргэх мєчvvдийн мєр толбо элнэ,
Энхрийхэн энэ л хээ vлдэнэ!
Марина Цветаева /1892-1941/
XX зууны оросын яруу найраг символист, акмеист, футурист гэсэн єєр хоорондоо тєдийлэн эв нэгдэлтэй бус модернист бvлгvvдэд хуваагдчихаад байв. Харин Цветаева анхнаасаа л тэдгээрийн алинд ч харвъяалагдаагvй юм. Тэрээр Блок, Ахматоваг биширч, Волошинд шавилж, Маяковский, Есенин нарыг амиа хорлоход vнэн сэтгэлээсээ гашуудан эмгэнэсэн шvлгvvд бичиж байлаа. Рилькэг оросын уншигчдад анх “Сэлэхvй” хэмээх шvлгийг орчуулсан яруу найргийн бvх цаг vеийн шилдэг орчуулгад тооцогддог.
Марина Ивановна 1922 оноос Герман, Чех, Францад цагаачлан амьдарч байгаад 1939 онд ЗХУ-д буцан иржээ. Vvнээс хоёр жилийн ємнє Зєвлєлтєд ирээд байсан нєхєр, охин хоёрыг нь Сталины зандалчид баривчлан барьсан тул яруу найрагч сэтгэл санаа болоод ахуй амьдралын маш хvнд нєхцєлд арга мухардахдаа єєрийгєє боомилон хорвоог орхисон юм. Эх оронтой нь золгуулна хэмээн дагуулж ирсэн хvvгээ дотно нєхєддєє захиж гэрээслэсэн захидал нь єдгєє хадгалагдан бий. Тэр vед 16 настай байсан хvv нь гурван жилийн дараа дайнд амь vрэгджээ.
Хєх толбо