Таны англи хэлний мэдлэгт дөхөм болгох зорилгоор эдгээр ойролцоо утгатай үгсийн ончийг нь олж, хэрхэн хэрэглэх тухай товч тайлбарлая.

TO SPEAK

1. ярих, ярилцах

Did you speak to him this morning?

Өнөө өглөө түүнтэй ярьсан уу?

I saw him, but I didn't speak to him.

Би түүнтэй уулзсан боловч яриагүй.

2. ярих чадвар

My son speaks very quickly.

Манай хүү маш хурдан ярьдаг.

Does your baby speak?

Танай хүүхэд ярьж чадах уу?

Speak louder!

Чанга яриач!

Dogs can't speak.

Нохой ярьж чадахгүй.



3. ямар нэгэн гадаад хэлээр ярих чадварыг тодорхойлоход хэрэглэнэ.

Do you speak English?

Та англиар ярьдаг уу?

What languages do you speak?

Та ямар ямар гадаад хэлээр ярьдаг вэ?

I can speak English and German.

Би англи, германаар ярьж чадна.

How many languages do you speak?

Та хэдэн гадаад хэл мэдэх вэ?

How well does she speak English?

Тэр англиар хэр зэрэг сайн ярьдаг вэ?

I think she speaks English very well.

Миний бодлоор тэр англиар маш сайн ярьдаг.



4. хурал, цуглаан дээр үг хэлэх.

I don't want to speak at the meeting tomorrow.

Маргаашийн хурал дээр би үг хэлмээргүй байна.

Who is going to speak at the meeting?

Хурал дээр хэн үг хэлэх гэж байна?

I want to speak at the meeting.

Хурал дээр би үг хэлмээр байна.



TO TALK ярих, хөөрөх, ярилцах

Тус үйл үгийн үндсэн утга нь speak -тэй адил боловч олон хүнд биш нэг хоёр хүнд хамаардаг. Speak нь албан ёсны үг хэллэгт ордог бол talk нь ярианы хэлэнд илүү хэрэглэгддэг.

They can talk all day

Тэд өдөржингөө ярьж чадна.

He talks a lot of nonsense.

Тэр дандаа дэмий юм ярьж явдаг.

My daughter talks in her sleep.

Охин маань зүүдэндээ ярьдаг.

My son learnt to talk very early.

Хүү маань эрт хэлд орсон.

Ann talks too much.

Анн дэндүү яриа.

Stop talking!

Ярихаа боль!

When Saraa and Tuya start talking it's hard to stop them.

Сараа Туяа хоёр яриа дэлгэвэл тэднийг зогсоох арга байхгүй.

What are you talking about?

Чи юугаа яриад байгаа юм бэ?

Don't be shy, talk to your teacher.

Чи ичиж зоволгүйгээр багштайгаа яриад үз.



TO SAY хэлэх

1. хэлэх, дуугарах

What are you trying to say?

Чи юу хэлэх гээд байна вэ?

What is he saying?

Тэр юу гэж хэлсэн бэ?

Never say "no" to your boss.

Даргадаа "үгүй" гэж хэзээ ч битгий хэлж бай.

I must say that you are wrong.

Чиний буруу гэдгийг би хэлэх ёстой.

Say something.

Дуугараач.

Don't say anything.

Дуугүй бай.

Please say each word clearly and loudly.

Үг бүрийг тод чангаар хэлнэ үү.



2. Хэн нэгэн хүний хэлсэн үгийг шууд дамжуулахад хэрэглэнэ.

My friend says that he likes Washington DC.

Найз маань Вашингтон хотод дуртай гэнэ.

He said goodbye to me.

Тэр надад баяртай гэж хэлсэн.

Don't forget to say "Thank you".

"Баярлалаа" гэж хэлэхээ битгий мартаарай.

Say "yes".

"Тийм" гэж хэлдээ.

"Look at me," she said.

Над руу хараач гэж тэр эмэгтэй хэлэв.

Are you coming? - It's hard to say.

Чи ирэх үү? Хэлэхэд хэцүү л байна.

I want to hear this word from you, say it.

Чамаас тэр үгийг сонсмоор байна, хэлээд өгөөч.



TO TELL

1. хэлэх, өгүүлэх, мэдээлэх

Tell me where you live.

Чи хаана амьдардагаа хэл.

She doesn't want to tell me the story of her life.

Тэр амьдралынхаа тухай надад ярихыг хүсэхгүй байна.

Don't tell your sister about me.

Эгчдээ миний тухай битгий хэлээрэй.

You promised not to tell.

Чи хэлэхгүй гэж амласан шүү дээ.

Teach the child to tell time.

Хүүхдэд цаг зааж өг.

Can you tell me the time, please?

Цаг хэд болж байгааг хэлж өгнө үү?

Tell us a story, please.

Бидэнд түүх ярьж өгөөч.

I can tell you what Mary said.

Мэригийн юу хэлснийг би танд хэлж чадна.

What is she telling you?

Тэр чамд юу гэж хэлээд байна?



2. Say шууд үгэнд ордог бол tell нь хөндлөнгийн үгэнд хэрэглэгддэг.

Harry said, "Open the door." Харри:" Хаалгаа нээ" гэж хэлэв.

Harry told me to open the door. Харри надад хаалгаа нээ гэж хэлсэн.

She said that. Тэр тэгэж хэлсэн.

She told me about it. Тэр надад үүний тухай хэлсэн.

What did she say? Тэр юу гэж хэлсэн бэ?

What did she tell you? Тэр чамд юу гэж хэлсэн бэ?

She said that to me. Тэр надад үүнийг хэлсэн.

Tell, say хоёр үйл үгийн ялгаа нь юунд байна вэ гэхэд tell нь ардаа хэн гэдгийг тодотгож өгдөг бол say нь араасаа төлөөний үг авч явдаггүй.



Tell whom? Хэнд хэлэх вэ?

Say what? Юу хэлэх вэ?

I can't say for sure. Би яасан ч хэлж чадахгүй.

I can't tell you for sure. Би чамд яагаад ч хэлж чадахгүй.

He said "I can't tell you." Би чамд хэлж чадахгүй гэж тэр хэлэв.

Anar said something. Анар нэг юм хэлсэн.

Anar said something to me. Анар надад нэг юм хэлсэн.

Anar told me something. Анар надад нэг юм хэлсэн.

tell -тэй хэрэглэгддэг үг хэллэг

tо tell the truth үнэнийг хэлэх

tо tell a lie - худлаа хэлэх

tо tell a joke - онигоо ярих

to tell the difference ялгааг олж хэлэх

Do as you are told. Хэлсэнийг хий.

Time will tell. Цаг хугацаа харуулна

I told you so! Би чамд хэлсэн шүү дээ!

Don't tell on your sister! - Эгчийгээ битгий ховлоод бай!

When in doubt, tell the truth. (Mark Twain). - Эргэлзэж байгаа бол үнэнийг хэл. /Марк Твейн/

Даяармонгол болон Орлоо цахим хуудсын уншигчдын хүсэлтийн дагуу "хэлэх, ярих" гэсэн утгатай англи хэлний speak, talk, say, tell гэх дөрвөн үйл үгийн ялгааг энэ удаад авч үзлээ.

Ш.Наранчимэг

1

Just one drop of rain is lovely.
The dampness of old grass is lovely.
Spring snow falling on a ger is lovely.
Birds singing here and there is lovely.

The swallows flying overhead are lovely.
The travellers sitting at our hitching-post are lovely.
The women nextdoor are lovely.
To move from pasture to pasture is lovely.

Sudden rainfall on the Khangai is lovely.
The flash of lightning in the dark is lovely.
Teeming rainfall day and night is lovely.
Guests coming from afar are lovely.

Grasses rippling on the yellow steppe are lovely.
Winds riffling at the women’s fringes are lovely.
Sleeping on a haystack on a moonlit night is lovely.
When I’m dreaming, to fall down to earth is lovely.

When the rain takes a breather, it’s lovely.
Water dripping from sopping clothes is lovely.
The sun emerging from a break in the clouds is lovely.
Watching through the door as the larks fly past is lovely.

Horses whinnying at midnight are lovely.
To think of the world awakening in verse is lovely.
Light breaking through the house is lovely.
The morning is lovely.

The meeting and melding of rain is lovely.
The galloping man on the dun-colored horse is lovely.
Saying how we came before the rain is lovely.
Coming in with the bridle and saddle is lovely.

Camels rumbling over the moonlit hills are lovely.
Ai-nan-aa on the strings of the shanz is lovely.
The fire catching light with yellow flames is lovely.
Faces caught in the flickering are lovely.

The call of a crane’s head bottle is lovely.
The rain, falling on salty marshland, is lovely.
A flower’s subtle sign of life is lovely.
The calm before the storm is lovely.

The moon shining through the roofhole is lovely.
Splashing milk in a pot is lovely.
The moon coming out in the depth of night is lovely.
The snorting of a hobbled horse is lovely.

The drizzling of rain is lovely.
The greening of the grassy lawns is lovely.
A southeasterly rainbow is lovely.
The sheen of rainsoaked colors is lovely.

The glint of rainwater is lovely.
Girls washing their pigtails is lovely.
The wafting scent of onion and artemisia is lovely.
To think good thoughts of far and near is lovely.

To come in at dusk is lovely.
To go in the light of dawn is lovely.
To cry soft tears for the motley world is lovely.
To sing joyfully for the broad earth is lovely.

My homeland, like poetry, is lovely.
My country, like song, is lovely.
To experience the turning seasons is lovely.
Rain falling on Ereentsev is lovely!


2

Fallen snow at daybreak is lovely.
Snow falling down the ropes and through the roofhole is lovely.
The mountains and hills shining outside are lovely.
Just one blade of grass blowing in the wind is lovely.

To see a light at home late in the evening is lovely.
The feet of a birthing foal are lovely.
When you spend the night at home, women are lovely.
Stray dogs barking in the moonlight are lovely.

Snow in flurries around the roofhole is lovely.
When it melts in droplets onto the pot’s lid, it’s lovely.
Father sitting in the place of honor is lovely.
Mother coming in through the tentflap is lovely.

The sun striking the low mountain peaks is lovely.
A cart coming this way is lovely.
The wheels on the cart going round and round is lovely.
The birds flying from inside the cart are lovely.

Dull and misty skies are lovely.
Something barely seen in the distance is lovely.
Smoke whirling on the twisting wind is lovely.
Snow falling in heavy bursts is lovely.

To be warmed asleep by the fire in the hearth is lovely.
Dozing off while drunk on a summer evening is lovely.
Who, what..? Any tea? Such woozy words are lovely.
Being led gently by the hand by someone’s elder sister is lovely.

A wide salty plain, striated in greys, is lovely.
A flash upon the distant mountains is lovely.
A dazzling light on liquid snow is lovely.
A day of white and glinting light is lovely.

Closer to the moon, the clearer stars are lovely.
Like my horse upon the steppes of Ongon they are lovely.
Orion, predictor of the future, is lovely.
Like a steed racing through the planets, it is lovely.

The turning of time is lovely.
A country drifted by heavy snows is lovely.
To think that you and me and everyone is cute is lovely.
The ticking of the clock at home is lovely.

To stand outside under a full moon is lovely.
The shapes beneath a cart are lovely.
The pale shadows in depressions are lovely.
To be scared of going over there is lovely.

The whistling of a squall outside is lovely.
Something or XXX moving idly about, is lovely.
Being plunged quite suddenly into darkness is lovely.
Snow packed up at the edge of the ger is lovely.

People coming out of their gers is lovely.
Birds flying in a clear sky is lovely.
To run towards the mountains and the steppe is lovely.
The play of red-cheeked children is lovely.

To come in at dusk is lovely.
To go in the light of dawn is lovely.
To cry soft tears for the motley world is lovely.
To sing joyfully for the broad earth is lovely.

My homeland, like poetry, is lovely.
My country, like song, is lovely.
To experience the turning seasons is lovely.
Rain falling on Ereentsev is lovely!


3

Thawing snow, melting, is lovely.
The time to come is lovely.
Waiting for you is lovely.
To watch the clock is lovely.

The return of birds is lovely.
When they land upon rocks it is lovely.
A person walking along a path is lovely.
When I sit upon a cliff it is lovely.

A woman from nextdoor going for water is lovely.
Watching nearby springs through a telescope is lovely.
The glimmer of a bluegrey mirage is lovely.
The bluegrey deel which fits you well is lovely.

The haziness over the hills is lovely.
The breezing of silken winds is lovely.
The rising of bluegreen mists is lovely.
To sit amidst the swirling fog is lovely.

The flight of sleep on a peaceful night is lovely.
The sounding of a distant noise is lovely.
A vague ringing in the distance is lovely.
A world of lullabies is lovely.

When someone comes along, it is lovely.
If they ask me Do you have a light? it is lovely.
To think you’ll encourage the world and others is lovely.
The loving of all and the flowing of rivers are lovely.

The breaking of ice and the flowing of rivers are lovely.
To think that, falling in, you’d also flow along, is lovely.
Alone on the riverbank, the morning is lovely.
With you on the earth by the river, the evening is lovely.

The magpie chattering away in the courtyard is lovely.
Like fate, when someone comes from the khaan, it is lovely.
When relations come from all around it is lovely.
When close friends come from nearby, it is lovely.

The greyblue outline of our homeland is lovely.
The glint of tears in our eyes is lovely.
To gallop along, standing in the stirrups, and whistling is lovely.
Birds flying over the fourhoof-covered ground are lovely.

To get up early on a spring morning is lovely.
To bridle up a horse and ride is lovely.
The smell of fresh snow is gentle.
To suck the moisture from snow is lovely.

To live in the country year upon year is lovely.
To live like the stars, in a simple dark room is lovely.
To ride upon the revolving cosmos overhead is lovely.
Snow melting down onto still glowing cigarettes is lovely.

The blossoming of plants and flowers is lovely.
The withering of telephone poles is lovely.
The coming of the years is lovely.
The going of the years is lovely.

To come in at dusk is lovely.
To go in the light of dawn is lovely.
To cry soft tears for the motley world is lovely.
To sing joyfully for the broad earth is lovely.

My homeland, like poetry, is lovely.
My country, like song, is lovely.
To experience the turning seasons is lovely.
Rain falling on Ereentsev is lovely!


4

The falling of a single leaf is lovely.
The sun rising over the hills is lovely.
The striiring of a gentle, gentle wind is lovely.
The rising of a still and silent waterspout is lovely.

A glistering fire is lovely.
A single fly sitting on a wave is lovely.
Yellow shit unwinding from a horse is lovely.
The motility of a cart’s crossbeam is lovely.

To think less about near and far is lovely.
A person coming from a town to tell you something is lovely.
Standing watching shapes appear is lovely.
The flapping of a silken towel is lovely.

The movement of white cumulus clouds is lovely.
The mind unwinding within the heart is lovely.
The whispering of drizzling rain is lovely.

A horseman galloping by is lovely.
The thundering of hooves us lovely.
To watch the edges of the sky is lovely.
To trace out cart-tracks is lovely.

Birds flying southwards are lovely.
Their song amongst the clouds is lovely.
The hazy golden of the sun is lovely.
A wild swirl of leaves skirting us by is lovely.

Rain against the yellow sun is lovely.
To pound the strings of the shanz is lovely.
The elegance of noble Khongorzul is lovely.
To think about my idle little brother is lovely.

The nearby clank of silver inlay stirrups is lovely.
A smartly-dressed horseman dismounting is lovely.
The three stages of the aurumn moon are lovely.
The moon coming out over the roofhole on a still evening is lovely.

Listening to stories at a party is lovely.
Chatting about what’s left of an old temple is lovely.
A night of stories, the moon striking the window, is lovely.
Soothing away demons by plaing the flute is lovely.

The moon on a cold evening is lovely.
The stars polished by the wind are lovely.
The balance of sunrise and sunset is lovely.
The similar bedtimes of horses and humans is lovely.

The filigree gleaming on the rocks of earth is lovely.
And writing poetry on them in feathergrass is lovely.
The mind upon the wind which flaps the roof is lovely.
To be too far from a love close by is lovely.

Birds sitting in the leafy world of twigs are lovely.
The Mongolian melodies they sing are lovely.
The blazing sun of the powerful State is lovely.
To ignite the fire of the golden Soyombo is lovely.

To sing when someone comes is lovely.
To weep when someone goes is lovely.
The music of desire in the heart is lovely.
The striking bells of passing time are lovely.

To come in at dusk is lovely.
To go in the light of dawn is lovely.
To cry soft tears for the motley world is lovely.
To sing joyfully for the broad earth is lovely.

Tears are falling from my eyes,
Oh, they well up, they brim over,
For the four seasons in my country.
Ah, my dear ones….

Translated by Simon Wickham-Smith

Danzangyn NYAMSUREN

AMITABHA*

How should I, like Amitabha, cross my legs like a colorful flower?
How should I, like Amitabha, visualize you as the Buddha’s essence, my love
How should I, like Amitabha, develop the secret at the center with my fingers?
How should I, like Amitabha, adorn a woman’s waist with caragana peel?
How should I, like Amitabha, send my prayer to the root hidden deep within the earth?
How should I, like Amitabha, ornament you with the nine precious stones?
How should I, like Amitabha, consider a girl sitting on a river bank after bathing?
How should I, like Amitabha, see birdsong and a dog’s bark and a girl’s love as the
same?

How should I, like Amitabha, think the fading of leaves as my dream?
How should I, like Amitabha, say a horse standing up asleep is an ebbing sea?
How should I, like Amitabha, say a growing embryo in a mother’s womb is the sea’s tide?
How should I, like Amitabha, become a beautiful melody with my entire body?

How should I, like Amitabha, shine like the sun through a crack in the door?
How should, like Amitabha, show like the moon peering through holes in the clouds?
How should I, like Amitabha, dissipate in silence like a bird in flight?
How should I, like Amitabha, catch the sound as my falling hair hits the earth?
How should I like Amitabha, stay on this earth for aeons, though it’s covered with clouds
and ice?
How should I, like Amitabha, feel death to be more meaningful than life?
How should I, like Amitabha, remain indifferent when a butterfly burns itself on a candle?
How should I, like Amitabha, not cry when my mother’s passes away?


How should I, like Amitabha, understand that a flower can destroy a bee?
How should I, like Amitabha understand that one verse can destroy another?
How should I, like Amitabha, know that worlds exist in distant emptiness…?
How should, like Amitabha, realize space and time and my own non-existence…?



* Amitabha is the Buddha of Limitless Light

translated by Sh Tsog

Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт яруу найрагч Данзангийн Нямсүрэнгийн 60 насны ой болж түүний төрж, өссөн нутаг Дарьганга сумын төвд яруу найргийн наадам боллоо.
Энэхүү "Дорнын хүлэг" яруу найргийн наадмыг Сүхбаатар аймгийн Засаг даргын тамгын газраас жил бүр уламжлал болган зохион байгуулж ирсэн юм.

Энэ жилээс эхлэн уг наадмыг Д.Нямсүрэнгийн нэрэмжит болган явуулахаар болжээ. Мөн Д.Нямсүрэнгийн "Сэтгэлийн байгаль"-өв сангаас Эрээнцавд жил бүр уламжлал болгон зохион явуулдаг байсан "Улз голын дугуйлан" наадмын энэ удаад "Дорнын их хүлэг" наадамтай нэгтгэн зохион байгуулав.

Дарьгангын шар талд, хослон дуулах хунгийн чуулгантай зэрэгцэн найрагчид шүлгээ уншиж онгодоо хөглөсөн энэ жилийн наадам зочид төлөөлөгч олонтой, өргөн хүрээтэй боллоо. Нийслэл болон Сүхбаатар, Дорнод аймгийн хорь шахам яруу найрагчид наадамд онгодын хүлгээ сойж, шүлэг найргаа Дарьгангын зон олон, уул усанд өргөж наадав.

Тэднээс Д. Нямсүрэнгийн унаган шавь, Гомбын Сэр-Одын нэрэмжит шагналт яруу найрагч Д.Ган-Очир тэргүүлж, МЗЭ-ийн шагналт яруу найрагч Ай.Төмөр-Очир, сэтгүүлч яруу найрагч Н.Гантулга, Эрээнцавын найрагч Д.Нямсүрэн агсны шавь Д.Батжаргал, Д.Нямсүрэнгийн "Сэтгэлийн байгаль"-өв сангийн тэргүүн Дарь.Сүхбаатар нар удааллаа.

Д.Нямсүрэнгийн "Сэтгэлийн байгаль"-өв сангийн тэргүүн Дарь.Сүхбаатар наадамд их найрагчид зориулсан шүлгээ уншсан юм. Түүний "Гурван их цагийн эзэн бахархлаан дуулмуу" шүлэгт:
"...Өндөр гэгээнийг хэн биширч
Ноён хутагтад хэн сүслэв
Миний мэт,
Нацагдоржийг хэн бахдан дуулж
Нямсүрэнтэй хэн анд нөхөр, ахан дүүс явах юм бэ
Миний мэт, ..." гэжээ.

Энэ жилийн "Дорнын хүлэг"-ийг Сүхбаатар, Дорнод аймгийн Засаг даргын тамгын газар ивээн тэтгэж байр эзэлсэн найргууд өргөмжлөл, мөнгөн шагнал гардууллаа. Яруу найргийн наадамд Сүхбаатар аймгийн Засаг даргын тамгын газрын Нийг мийн бодлого зохицуулалтын хэлтсийн дарга, яруу найрагч С.Амартайван, МЗЭ-ийн бодлого зохицуулалтын ал¬баны дарга М.Саруулдалай, Д.Нямсүрэнгийн "Сэтгэлийн байгаль"-өв сангийн тэргүүн Дарь.Сүхбаатар болон найрагчийн гэргий Г.Хандмаа нар оролцсон.

Их найрагчийн 60 насны ойгоор түүний амьдарч, уран бүтээлээ туурвиж асан Дорнод аймгийн Чулуунхороот сумын дунд сургуулийг Д.Нямсүрэнгийн нэрэмжит болгосон юм. Төрсөн нутаг Дарьганга суманд нь болсон Дорнод аймгийн Чулуунхороот сумын Д.Нямсүрэнгийн нэрэмжит бүрэн дунд сургуулийн удирдлага, сурагчид Эрээнцаваас ирж оролцсон нь ойн баярын хүндтэй зочид байлаа.

Наадамд ирж оролцсон сурагчид түүний "Дөрвөн цаг" шүлгийг уншиж олны сонорыг мялаав. Д.Нямсүрэн агсны ах дүүс, хамаатан садан ойд хүрэлцэн очсон төлөөлөгч Их найрагчийн төрж өссөн, түүх домгийн өлгий Дарьгангад цугласан уран бүтээлч найз нөхөд, шавь нар нь түүнийг дурсан хуучилж, шүлгүүдээс нь уншиж, найрагчийн гэгээн дүр, уянга найр гийг нь үгүйлсэн нутгийн ард олныг цэнгүүлэв.

Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт яруу найрагч Данзангийн Нямсүрэнгийн нэрэмжит каадам Алтан овооны энгэр дэх Ганга нуурын хөвөөнөө мянган хунгийн чуулган болж байгаатай давхацсан. Жигүүрээ дэвэн нисч буух хунгийн сүрэг халуун орныг зорин алсын аянд дөрөөлөхийн өмнө энэ нуурын хөвөөнд цуглаж, газрын холыг хэрхэн туулахаа хэлэлцэж, түр зуур амсхиидэг юм гэсэн.

Төрсөн нутагтаа хоргодсон сэтгэлээ тайтгаруулж, шөнөжин өдөржин дуулдаг гэдэг юм. Нуурын ус харагдахгүй шахам болж, цас орсон мэт цагааран алсаас цайрч харагдах хунгийн чуулганыг үзнэ гэдэг хүн болгонд тохиох хувь тавилан биш гэж хөгшид хуучилдаг юм.

Найрагчийн ойд зорин холоос очсон зочдод хунгийн чуулган үзэх боломж тохиосон нь ховорхон олдох завшаан байлаа. Байгалийн энэ гайхамшигт тохиол тэдний онгод, хийморийг нь хөглөн, нэрт найрагчийг дурссан уран бүтээлчид олон шинэ бүтээл туурвисан биз ээ.

Дорнын их шүлэгчийг дурсан наадсан үзэг нэгт, уран бүтээлийн нөхөд нь үүр тэмдэгрэх үеэр Шилийн богдын оройд гарчээ. Нүдгүй цасан шуурганаар шилийн сайн эрсийн тангаргийг уншиж "Эрийн хийморь сэргээсэн Шилийн богд сонсч бай. Эр чадлаа гайхуулсан халхын сайн эрс дуулж бай. Торой Банди, Тогос Чүлтэм, Цахиур Төмөр, Царцаа Гомбо, Данзангийн Нямсүрэн, Дарь.Сүхбаатар, Ай.Төмөр-Очир, Амартайван Саруулдалай гэх мэт сайн эрс дуулж бай" хэмээн уншиж, онгод хиймороо дуудав.

Д.Нацагдоржийн "Миний нутаг", Б.Явуухулангийн "Би хаана төрөө вэ", Ч.Чимидийн "Би монгол хүн" гэх мэт нутаг усаа магтан дуулсан олон сайхан шүлгийг хоолой нийлүүлэн уншихад газар тэнгэр нийлэх шахам байсан цасан шуурга арилж хормын дотор тэнгэр цэлмэсэн юм. Шилийн богдын оройд үүр хаяарах мөчид гарсан найрагчид ийнхүү шүлэг найргаа уншиж, нутаг усаа баясгасны дараа уулын ойр хавийн хог новшийг цэвэрлэлээ.

Үүнд нутгийн зон олон, домогт уулыг зорин очигсод ч тун их талархаж байсан юм.
"Ганга нуураас ниссэн хүн
Намартаа заавал эргэдэг
Ганга нуураас явсан хүн
Насандаа заавал ирдэг" гэх сайхан дууны ая найрагчдын сэтгэлд уянгалж, Дорнын их найрагч Д.Нямсүрэн агсны "Амитаба", "Дөрвөн цаг" гэх мэт давтагдашгүй, гайхамшигт шүлгүүдийг мөнх
настайг бодсоор үлгэрийн орон шиг үзэсгэлэнт сайхан Дарьгангад хоргодон хоргодон буцав.

Ж.Цэсэн
Ардчилал сонин

О.МӨНХНАРАН 2007.05.04 "Өнөөдөр" сонин
Яруу найрагч, зохиолчид уран бүтээлээрээ өөрийн эзгүйд ч хүмүүстэй уулзан, ярилцаж ухаан бодлоо солилцон амьдрах бөлгөө. Гэхдээ хүн болгон бас тэгж амьдарч чаддаггүй. Хэн өөрийн шүлэг зохиолдоо өөрөө гүн нарийн дотоод сэтгэлээрээ оршиж чадсан байна, тэр хүн ингэж эрин зуунд “үргэлж мөнх өдөр”тэй амьдрах бөлгөө.

Зарим шүлэг тухайн цаг үедээ алдаршаад, аажмаар яруу найргийн уншилтын тайзыг орхин цаг үетэйгээ үлддэг байхад харин зарим шүлэг цагийн цагт нар лугаа мандаж, цэцэг лүгээ дэлгэрч өөр өөр цагийн уншигчдын сэрэл мэдрэмжийг хөглөн дуулсаар байдаг билээ.
О.Дашбалбар нэгэнтээ “яруу найраг бол зан төрх, зан төрх нь шүлгэнээс нь мэдрэгдэж байвал тэр жинхэнэ яруу найрагч. Тийм яруу найрагч Монголд цөөхөн дөө” гэж хэлсэн байна. Энэ цөөн хүний нэг бол яахын аргагүй түүний өөрийнх нь багш, дорнын их найрагч Нямсүрэн юм.

Зөөлөн өвс үүрэндээ зөөх
Шувуу шиг
Зүрх сэтгэлийнхээ уй баярыг
Хүмүүст нэг, нэгээр өгнө.
Тиймээ тэрээр их өглөгч хүн байсан гэдэг. Зүрх сэтгэлийнхээ уй баярыг хүртэл хүмүүс бидэнд нэг нэгээр нь өгсөн.
Сайхан өвгөдөө нутаглуулсан
Сахлаг өвстэй тэр нэг жаахан жалгыг ч
Сансрын хөлгийн буудал шиг
Саруул төгөлдөр байлгана. /Эргээд ирэхэд-Хаврын урсгал 12х/ хэмээн тэрээр өөрийн яруу найргийнхаа зорилгыг гэгээн тунгалгаар тодорхойлж,
Өөртөө биш хүмүүст бичдэг болохоор
Шүлэг гэдэг, дээл оёхоос хэцүү /1979 Хаврын урсгал/
хэмээн өөрийн насан туршийн ажил болох Шүлэг бичихээ үнэ цэнэ, хүнд хүчрийг өгүүлжээ.
Мөн тэрээр билэг авъяаст, зөнч яруу найрагчийнхаа хувьд өөрийн шүлгийг өөрөөсөө хойш оршихыг мэдэж үүнийгээ бас л шүлгэндээ үлдээсэн байх юм.
Өөрөөн шүлэг минь миний эзгүйд
Өнийн гал шувууны зүрхийг ноцоож
Өнгө зүсээ хадгалж яваарай. /1999/ гэж, бас
Өтлөхийн цаг дор шүлэг минь
Хувилгаан чанарт шилжиж
Өнгө өнгийн цэцэгс болон дэлгэрээд
Өвсний шүүдрээр хөл нүцгэн явах бүсгүйн
Өлмийд үнэрээ хадгалах болно.
Тэр цагт манайхан, намайг
Тэмээний нулимсанд бийрээ дүрж
Тэлмэн давхих морины гүйдэл дунд
Тэнгэр дээр шүлгээ бичиж явсаныг мэдэх болно. 1998 –”Аглагхан талаасаа”-65х хэмээсэн нь өөртөө итгэсэн гүн бат итгэл, ирээдүйн хөгжилд мөнхрөх яруу найргийнхаа хожмын амьдралыг зөгнөсөн ажгуу.

Тэрээр бүхнийг гэгээн тунгалгаар хардаг байжээ. “Гэгээн өглөөний тунгалаг шүлгэнд минь байх вий” хэмээн бичсэн түүний шүлгээс ямарваа нэгэн атаа хорсол, муучлалын сүүдэр өчүүхнийг ч олж эс харна. Амьдралынхаа алдаа ухаарлыг хүртэл энгийн сайхнаар хэлсэн байх ажээ.
Ирэх цаг сайхан болж
Эх орон минь агуу болно.
Эгшиг дууны минь аялгуу бүхэн
Илбэх үсний тань оюу болно. /Сэтгэлийн байгаль-20х/

Эгэл нүдээр эс анзаарах зүйлсийг анзаарах, улмаар түүний энгүй мөн чанарыг ургуулан бодож мэдрэх, тэгээд түүнийгээ энгүй тансагаар илэрхийлэн гаргах бол түүний төрөлхийн авъяас. Нэгэнтээ дорно дахины нэрт дуун ухаантан Жамьянгарав “Үгээр илэрхийлж, дүрсээр сэтгэшгүй үйл явдал гэж байх үгүй” хэмээсэн байна. Нямсүрэнгийн амьдралд үгээр илэрхийлэгдэж, дүрээр буугаагүй үйл явдал үлдээгүй байх гэж бодогдоно. Авгай аваад аавдаа ирж золгохгүй байгаа дүү нь, айлын найран дээр гангар шаазан хагартал дуулах, айлын буурин дээр ар бөөрөөрөө хэвтэх хуучин зуух, уйлагнасан бороо, онгон цэнхэр хөдөө, өргөст өвс хэмээх зангуу, бөрт цагаан саран, сар хиртсэн шөнө, уугаад орхисон архины цэнхэр лонх,,,,, Эгэл юмсаас юуг ч орхилгүй бичсэн мэт.

Түлээний,
Муу цүзгэр хөрөө маань хүртэл
Цөөрмийн усны лам шувуу шиг
Ганганан байгааг ээ…
Тэрээр өөрийн дотоод сэтгэлээ бүрэн цогцоор нь шүлгэндээ оршоожээ.
Үүрийн гэгээнээс үдшийн бүрийд дэнлүүний тос дуусах хүртэлх түүний амьдралын агшин хором бүхэн алдаа оноотойгоо шүлгэнд нь оршиж амьд үлдсэн байдаг.
Атганд хумигдсан шүлэгтэй цаас
Аяар аяархан санаа алдана…

Бурхан бүтээхэд эхлээд тиг зурах лугаа адил, түүний яруу найргаа урлах гүн нарийн туурвилынх нь тиг нь гэмээр нэгэн бүтээл бол 1992 онд бичсэн Амитаба хэмээх шүлэг нь юм.
Ертөнцийн дотоод зүй тогтлыг бясалган таньж, өчүүхэн юм бүхнээс ангижирсан найрагч болох нь бас энэ шүлгээс тод харагддаг. Өөрөөр хэлбэл оршихуйн мөн чанарыг энэ найрагч танин мэдсэн байжээ. Жинэхэнэ яруу найраг бол цаг хугацаа, орон зайн хэмжигдэхүүнээс ямагт ангид оршдог бөгөөд Данзангийн Нямсүрэнгийн шүлгүүд ч гэсэн эдгээрээс тусдаа, тэр бүү хэл аливаа баригдмал үзэл онолд ч хүлэгдэлгүй, хязгааргүй эрх чөлөөтэй туурвисан бүтээлүүд болох нь мэдрэгдэнэ.

Дорно дахины яруу найргийн онолд яруу уянгын чанарыг илэрхийлдэг Эвсэл найралт, Маш тунгалаг, Тэгш чанарт, Яруу сонсголонт, Орь залуу, Утга тодорхой, Агуу их, Сүр жавхлант, Уран сэтгэмжит эдгээр 10 эрдэм буй хэмээжээ. Нямсүрэнгийн шүлгүүдийг утгын гүнзгийгээс гүнзгийрэл рүү, үгээс үг рүү нь лавшруулан судлавал эдгээр чанарууд цугаараа тодрон харагдах нь лавтай.
Ийнхүү тэрээр өөрийн бүтээсэн яруу найргийн урлалаараа Үргэлж мөнх, Үргэлж залуу өдрүүдийг үзэж өнөд орших болно.

Монголын утга зохиол эрүүлээр сэргэн идэвхжиж, хөгжил дэвжлийн шинэ нэгэн цаг үед хүрч ирээд байгааг сүүлийн үед болж өнгөрсөн хэд хэдэн үйл явдал, тэмдэглэлт ойн арга хэмжээнүүд илтгэж байна. Дэлхийн яруу найрагчдын 26-р Их хурлыг манай улс амжилттай зохион явуулсан нь Монголын утга зохиол, яруу найргийг дэлхийн тавцанд хүргэхэд томоохон чухал алхам боллоо. Энэ үеэр Их эзэн Чингис хаанд зориулсан яруу найргийн уралдаан болж, бас Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн арга хэмжээний хүрээнд Монгол туургатан зохиолч, яруу найрагчдын Их наадам хийсэн нь олон улсын шинжтэй томоохон үйл явдлууд болсон билээ. Мөн өнгөрсөн оны 11 дүгээр сард их зохиолч Д.Нацагдоржийн мэндэлсний 100 жилийн ойг дотооддоо төдийгүй гадаадад, тухайлбал БНХАУ-д, бас Японд тодорхой хүрээнд тэмдэглэсэн нь Монголын шинэ үеийн утга зохиолыг, түүний гол төлөөлөгчийг олон улсын тавцанд хүргэн таниулах үйлсэд нэгэн чухал алхам болов.

Жил бүрийн 3 дугаар сарын 21-нд Олон улсын яруу найргийн өдрийг манай оронд тогтмол тэмдэглэдэг болж, энэ үеэр утга зохиол, яруу найргийг өргөн хүрээтэй сурталчлан таниулдаг, судлан шинжилдэг сайхан уламжлал жишиг тогтож байна. Энэ мэтчилэнгээр Б.Ринчен, Ч.Лодойдамба, Р.Чойном, О.Дашбалбарын мэндэлсний ой арга хэмжээ, номын баяр, судлал шинжлэлийн үйл ажил идэвхтэй сэргэн хөгжих сайхан хандлагатай болж байгаа нь нэн талархууштай. Монголын Зохиолчдын Хорооны үйл ажиллагаа дотооддоо олон янзын өгөөжтэй ажил үйлс зохион хэрэгжүүлж, гадаад харилцаагаа идэвхтэй өргөжүүлэн тэлж, олон улсын хэмжээнд нэр хүндтэй болж, “Утга зохиол” сонин, “Цог” сэтгүүл сэргэн тогтмол хэвлэгдэх болсны дээр ҮЧЗХ, Соёл, Яруу найргийн Академи болон “Р.Чойном” сан, “Н.Банзрагч” сан, ГУНУ, “Хүрээ хөвгүүд” зэрэг байгууллага, сан, бүлгэмдэл, урсгалууд ч үйл ажиллагаагаа тогтмолжуулж байна. “Болор цом”, “Мөнгөн цом”, “Утгын чимэг”, “Цагаан уул”, “Алтан дигваранз”, “Хүрэл тулга” зэрэг хүүрнэл зохиол, яруу найргийн наадмууд урьдын адил байнга зохиогдож, уран зохиол, орчуулгын ном олноор хэвлэгдэн гарах болсон зэрэг нь эерэг нааштай үзэгдэл мөн.

Энэ бүхний ээлжит нэгэн жишээ нь Дорнын их шүлэгч, дорнод Монголын дууч гэж хүлээн зөвшөөрөгдөж, Эрээнцавын эвдрээгүй найрагч гэж цоллуулан мөнхөрсөн Данзангийн Нямсүрэнгийн уран бүтээлд зохиулсан энэхүү эрдэм шинжилгээний хурал болж байна. Энэ удаагийн хурал дээр би юуны өмнө хоёр зүйлийг та бүхний сонорт хүргэх гэсэн юм. Энэ бол Д.Нямсүрэнгийн амьдрал, уран бүтээлийг хамтад нь судлан шинжлэх явдал чухал болохыг хэлэх гэсэн хэрэг юм аа. Өөрөөр хэлбэл нэгдүгээрт түүний уран бүтээлийн судалгаа, хоёрдугаарт түүний амьдрал үйлс, намтрыг нь судлан тодотгох явдал болж байна.

Нэгдэх зорилт нь ойлгомжтой. Аливаа томоохон уран бүтээлчийн бүтээл туурвил бол зөвхөн тэр хүний төдийгүй ард түмний өмч, ард түмний соёлын өв санд орсон байдгийн жишгээр бид түүний уран бүтээлийг анхааран судалж, зохих ёсны байр суурийг нь эзлүүлэн мөнхжүүлэх ёстой. Нямсүрэнгийн яруу найраг гэж чухам юу юм, ямар өвөрмөц онцлог, ямар өөрийн гэсэн дүр төрх байна, Монголын яруу найрагт юу хийв, үзэгдэл болов уу, шинэчлэл болов уу? гэх мэтээр өргөн хүрээтэй онолын болоод практик ач холбогдол бүхий судалгаа хийх ёстой. Хэн нэгэн уран бүтээлч шинэчлэл хийнэ гэдэг үнэндээ ховор зүйл. Миний хувьд Нямсүрэнгийн яруу найргийг Монголын яруу найргийн ертөнцөд үзэгдэл болсон зүйл гэж дүгнэмээр байдаг юм.

Хоёрдахь зорилт нь гэвэл найрагчийн амьдрал, намтрыг судлан тодотгох явдал. Үүнийг би бас тулгам асуудал гэж үзэж байна. Яагаад гэвэл манайд аливаа уран бүтээлчийн энэ талын судалгаа тун бүдэг бүрхэг, дутуу дулим байдаг, эсвэл ерөөсөө хийгдээгүй өнгөрдөг. Цаг хугацаа өнгөрөх тусам уран бүтээлчийн энэ талын судалгаа нэхэгдэн шаардагддаг атал түүнийг нөхөж хийх боломж бололцоо нэгэнт өнгөрсөн байх нь олонтаа. Өнгөрсөн оны хоёрдугаар хагасаас эхлэн энэ оны эхнийг хүртэл бид Д.Нацагдаржийн мэндэлсний 100 жилийн ойг нэлээд өргөн тэмдэглэлээ. Гэтэл түүний амьдрал, намтартай нь холбоо бүхий олон зүйл тодорхойгүй болчихсон байгаа нь харамсалтай байна. Энэ мэтээр өөр олон уран бүтээлчдийн намтрын судалгаа дутуу дулимаг байгааг та бүхэнд сануулмаар байна.

Д.Нямсүрэнгийн намтрын судалгааг бид өнөөдөр л сайн хийж авах хэрэгтэй юм. Түүнтэй нэгэн цаг үед амьдарч, түүнтэй учирч, уулзан, найзалж нөхөрлөж явсан үе тэнгийнхэн, анд нөхөд нь, бас амраг хань, үр хүүхэд, ах дүү хамаатан садан нь амьд сэрүүн байгаа энэ цаг үед л та бид амжиж энэ судалгааг хийж, намтрыг нь тодотгон тогтоож авах боломжтой юм. Тэгэхгүй бол цаг хугацаа улиран одох тусам олон юм мартагдана, дурсамж дурдатгал өөрчлөгдөнө, бодит баримт, цаг тооллыг мартаж будилахад хүрнэ. Чингэсээр тавин жил, зуун жилийн дараа бид Нямсүрэнгийн намтрыг эргэн судалья гэхүл даанч хожуудаж оройтох болно оо. Тиймээс тавь, зуун жилийн дараах монгол уншигчдад энэ хүний тухай өнөөдөр бид өөрсдийн мэдэх, таних бүхнээ тэр хэвээр нь хүргэхийн төлөө үүнийг хийх хэрэгтэй билээ.

Түүний намтар, уран бүтээлийн судалгаа нэлээд аятайхан, нэлээд тодорхой, нэлээд сонгодог хэлбэрээр хийгдэх боломжтой гэж би боддог. Учир нь нэгдүгээрт түүний яруу найраг, дээр хэлсэнчлэн Монголын яруу найргийн ертөнцөд нэгэн үзэгдэл болж чадсан гэж давтан хэлмээр байна. Энэ тухайд тал бүрийн их судалгаа, шинжилгээ хийх ёстой. Утга зохиол судлаач, шинжээч нар тогтож судлан, энэ талаар нэлээн тодорхой гаргаж ирэх байх гэж бодож байна. Тиймээс энэ удаад би олон зүйл ярихгүй. Товчхон хэлэхэд Нямсүрэнгийн яруу найргийг судлахад олон зүйлээр судалгаа хийх хангалттай судлагдахуун бий. Нэгдүгээрт шүлгийн хэлбэрийн судалгаа, хоёрдугаарт утгын судалгаа гэхэд л өчнөөн ихийг ярьж болмоор байдаг бөгөөд энэ бүхнийг нэгтгээд үзэхэд л түүний яруу найргийг би Монголын эртний сонгодог яруу найргийн үргэлжлэл, залгамж чанартай гэж боддог.

Тухайлбал, утгын талаас нь гэхэд л орчин үеийн манай яруу найрагт бараг орхигдсон байсан гүн утга, далд буюу ёгт утга гэгч зүйл Нямсүрэнгийн шүлэг найрагт дахин үзэгдэж, эргэж сэргэн орж ирсэн явдал. Дорно дахины яруу найрагт эртнээс голлох байртай явж ирсэн энэ зүйлийг өнгөрсөн зууны хорь, гучаад оны үест шинэ монголын шинэ утга зохиолд өвлөн авч үргэлжлүүлэн хэрэглэх гэж оролдсон С.Буяннэмэх нарын ахмад уран зохиолчид үзэл суртлын хатуу ширүүн шуурганд өртөж, дарагдан тасарснаас хойш төчнөөн хугацаа өнгөрсний дараа ийнхүү Нямсүрэнгийн найраг шүлэгт үзэгдэж эхэлсэн нь маргаангүй үнэн билээ. Жишээлбэл: “Ламын ирэхүйд” гэж ийм нэг шүлэг нь бий:

Бядагч дүүгийн ирснийг асууваас
Лам шувууны улирал гэвэй.
Бяларын модноо суугчийг сонирхвоос
Бодь гөрөөс хэмээвэй.

Болор жүнзэнд,
Хэлгий шувуу орсон үдэш
Бодол мэт ээ.
Болсон цайнд,
Нэгэн өвс хөвөх нь
Бон-Аагийн навч аа...

Энэ шүлгийн нэлээд сэтгэж, ухаж байж, бас шавь нь, дүү нь гэгдэж, найрагчтай ойр дотно явсан олон залуу шүлэгчдийг нь мэдэж байж сая утга санааг нь гадарлах бол уу гэж бодогддог юм. Т.Содномнамжил, Г.Батбаатар гээд даяанчлан бядан явдаг лам шавь дүү нар түүнд байсан гэдэг. Харин Бяларын модноо суугч Бодь гөрөөс бол найрагч өөрөө юм. Нэгэнтээ тэд уулзаж учраад яруу үгсийн тэнгэрлэг үйлийн тухай цэцэн мэргэнийг уралдуулан хэлэлцэж, болор жүнзээр сархад зооглон хэл ээдэртэлээн хөлчин согтоцгоож, яруу найраг хэмээх энэ тэнгэрлэг ариун үйлийг эрхлэгч шүлэгч эрхэмүүдэд л заяасан тэр жаргал цэнгэлийг эдлэн суусан нь хожим нь бодол зүүдэн мэт санагдах ажээ. Өдгөө аягатай цайгаа оочлон, өнгөрсөн тэр гэгээн учралыг эргэж санан, нэхэн дурсаж суухуй цайнд нэгэн өвс хөвж үзэгдэх нь үл ухагдам нууцлаг Бон-Аагийн навч байх авай...

Бүр 1983 онд бичсэн “10 дугаар сард” гэдэг өөр нэг шүлэг байна:

Түүнийг бид эрэгт хайгаад олсонгүй,
Хаанаас ч олсонгүй.
Алсад гялбаа л цахиж байсан.
Төмөр замын модон гүүрэн дээр зогсох
Өндөр цагаан сар л харин
Торгоноос торгон нэгэ өмсгөл л
Аравдугаар сарын лянхуа навчистай цугтаа,
Гэрэлт сонын сүрэгтэй цугтаа
Гэгээн голын гүвэлзээгээр
Гэнэт алтан завь болоод одсон гэвэй...

Энэ мэтчилэнгээр Нямсүрэнгийн шүлэг найрагт нарийвчилсан, гүнзгий ажиглалт судалгаа үгүйлэгдэж байна. Ер нь бодоод байхад Нямсүрэн бол жинхэнэ яруу найраг хэмээх энэ хүн төрөлхтний оюуны тэнгэрлэг ариун үйлийг жинхэнэ сонгодог утгаар нь, жинхэнэ дорно дахины уламжлал заншлаар нь, жинхэнэ яруу найрагч хүний зүрх сэтгэлээр, өөр эсэн бусныг үл анзааран, өөр эсэн бусанд үл сатааран, насан турхруу үнэнч явж, үйлдэн бүтээсээр тэнгэрт хальсан, яах аргагүй тэнгэрлэг нэгэн шүлэгч байсан авай. Одоо цагт ийм хүн, ийм найрагч нэн ховорджээ. Энэ бол цагийн жам ч юм, бас авьяас, хөдөлмөрийн хосолсон үр шим ч ингэж бусдаас ялгаран цолгорон гарч ирсэн хэрэг мөн буй заа.

Тэгвэл түүний намтрын талаас судлууштай зүйл бас бий ажээ. Их утга зохиолын, түүний дотор яруу найргийн ертөнц дэх бичгийн хүмүүсийн үерхэл нөхөрлөл Нямсүрэнгээс хол хөндий байгаагүйг бид гаргаж ирж судлах ёстой. Александр Пушкин болоод түүний найз нөхдийн үерхэл нөхөрлөлийн тухай, Иван Бунин тэргүүт өрнөдөд дүрвэн гарсан Оросын мөнгөн үеийн яруу найргийн төлөөлөгчдийн хүний нутагт үерхэж нөхөрлөж явсан тухай, Лев Толстой, Антон Чехов хоёрын тухай, Марина Цветаева болоод Анна Ахматова нарын тухай, дал наяад оны орос-зөвлөлтийн яруу найрагт цахиур хагалж явсан Евгений Евтушенко, Белла Ахмадуллина, Булат Окуджава, Роберт Рождественский... нарын үерхэл нөхөрлөлийн тухай, германы их найрагч Хенрих Хайне, Фридрих Шиллер хоёрын тухай, эсвэл одоогоос мянга хол илүү жилийн тэртээх эрт дээр үеийн дорнын их шүлэгч Ли Бай, Дү Фү, түүнчлэн Ван Вэй, Мэн Хаорань, Бай Зюй И нарын үерхэл нөхөрлөлийн тухай бид бахархан бахдан сонирхдог билээ. Ер нь дэлхийн утга зохиолын түүхэнд их бичгийн хүмүүсийн үерхэл нөхөрлөлийн тухай судалгаа нэлээд гол чухал, сонин сайхан сэдэв болж байдаг.

Д.Нямсүрэн ч энэ талаар судалгааны бэлээхэн сэдэв юм. Дарьгангын гурав буюу “Монгол найргийн гурвал” гэж ч нэрлэж болохоор Д.Нямсүрэн, О.Дашбалбар, Г.Мэнд-Ооёо гурвын хүж барилдсан ахан дүүсийн үерхэл нөхөрлөл, нэг нутгаас мэндэлсэн уран бүтээлийн гурван цул их авьяасын үерхэл нөхөрлөлийн тухай судалгаа сонин сайхан байх нь дамжиггүй төдийгүй одоо л үүнийг амжиж хийх ёстой зүйл яах аргагүй мөн бөлгөө. Олон жилийн дараа энэ үерхэл нөхөрлөл улам их үнэ цэнд орж, сонирхож сураглах гэхэд үзэх юм олдохгүй байх ахул хэрхэх билээ? Ийм л учраас бидний өмнө хийх юм их байна, энэ бол бидний сайн дурын хэрэг төдий зүйл биш, харин үүрэг хариуцлага мөн.

Өвлийн гол усныхаа эгшиглэн цагаан дунг сонсмуй...

хэмээн хөгжмийн аялгуу мэт уянгалан эхэлдэг нэргүй нэгэн шүлэгт нь ийм хэдэн шад мөр байх юм:

Гурвуулаа байлаа гэж Мэнд-Ооёо, Нямсүрэн хоёр дуулмуй.
Гурван марал од тэнгэрт зэрэгцэн оршихын бэлгэдэл юу вэ?
Гүйгээд очмоор Наран-Булгийн жаахан Хандмаа минь дээ,
“Гүнгийн зуугийн гэгээний алтан сургаалийг” би л
зохиосон юм шүү дээ,
Гүйцээгээгүй орхисон учраас Дашбалбар дүү минь
алга болсон юм даа...

гэж бичсэн нь ийм л тэнгэрлэг гэгээн утга учиртай байгаа буй заа.

Түүнийг амьдад нь урам хайрлаж магтаал, урамшууллын үгээ харамгүй хийгээд жинтэй хэлсэн цөөн хүний нэг бол мөнөөх Дарьгангын гурвалын нэгэн болох О.Дашбарбар агсан болой. “Сэтгэлийн байгаль буюу Данзангийн Нямсүрэн” хэмээх томоохон хөрөг нийтлэлдээ тэрбээр түүнийг олон талаас нээн гаргаж ирсэн билээ. Тэр нийтлэлд Нямсрэнгийн дүр төрх, ааш аягийн тухай ингэж бичжээ: “Тэр ер нь олигтойхон ч ярьж чаддаггүй билээ. Ажаад байхад бичиж чаддаг улс ярьж чаддаггүй, ярьж чаддаг нь бичиж чаддаггүй юм шиг санагдана. Амаараа гайхалтай сайхан бэлэн цэцэн үг урсгадаг ч, олигтой шүлэггүй хэрнээ олон түмэнд ихэд хүндлэгдсэн хүн бий. Ер бусын шүлэг бичдэг ч, юу ч ярьж чаддаггүй учраас хэн ч тоодоггүй хүмүүс бий. Миний мэдэхээс их Б.Явуухулан, эдүгээ цагийн шилдэг шүлэгч Д.Нямсүрэн хоёр түг таг гээд олигтой ярьдаггүй, хэрэг болгож уулзахаар очсон хүнд бол их санасан газар есөн шөнө хоосон гэдэг шиг бүлгээ...” Тийм ээ, дорно дахины эртний мэргэн сургаалд нээрээ л “Ярьж чаддаг хүн хийж чаддаггүй, хийж чаддаг хүн ярьж чаддаггүй” гэсэн байдаг нь чухам ийм л үнэн буюу.

Одоо Нямсүрэнгийн шүлэг найргийн агуулгын талтай холбоотой хэдэн зүйл хэлье. Гунаажавын Аюурзана нэгэнтээ “Философийн шүлгүүд” гэдэг нэр томьёог монголын яруу найрагт оруулж ирсэн билээ. Энэ бол тун чухал асуудал. Яруу найргийг утга агуулгын хувьд ерөнхийд нь ахуйн шүлэг, философийн шүлэг гэсэн үндсэн хоёл зүйлд хуваан авч үзэж болно.

Тэгвэл Нямсүрэнгийн уран бүтээлд ахуйн утгатай шүлэг ч бий, философийн буюу гүн ухааны утгатай шүлэг ч олон бий. “Амитаба”, “Үзэсгэлэнт чанар”, “Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд”, “Үргэлж мөнх, үргэлж залуу өдрийг үзье”, “Дөрвөн цаг”, “Амирлангуйн сүүдэр”, “Үйлийн үр”, “Арван хоёр үзэмж”, “Би цас болно” гэх зэрэг олон шүлэг болоод өвсний тухай бичсэн нэргүй дөрвөн мөрт шүлгүүд нь энэ төрөлд хамаарах ажээ. Тухайлбал түүний “Цаглашгүй” гэдэг шүлэг байна. Энэ бол философийн шүлгийн шилдэг жишээ мөн. Найман бадаг бүхүй энэ шүлгийг үзэхэд “Өвсөн овоохойн өвгөн” гэгдсэн Японы алдарт шүлэгч Мацуо Басёгийн гайхамшигт хайкунууд, мөн “Өвсөн гэрийн гунигт дууч” Нангиадын их шүлэгч Дү Фүгийн эмгэнэлт уянгууд, Түвдийн далай лам Цаньянжамцын янагийн дууллууд, ноён хутагт Данзанравжаагийн “Үлэмжийн чанар”, Өвөрлөгчийн их зохиолч Инжиннашийн гүн ухааны цэцэн цэлмэг шүлэг найргуудтай агаар нэгэн болох нь мэдэгддэг юм аа.


ЦАГЛАШГҮЙ

Үзэсгэлэнт галбарвасанд Галбингын янаглан эгшиглэх цаглашгүй
Үзүүрсгэн дээлийн дотоод хормой шүүдэрт норох цаглашгүй
Үзэм болоод чавганы исмэлийг амсахын зуур согтох цаглашгүй
Үүлэн сүүдэр дайраад өнгөрөхийн завсар хасын үзэгдэх цаглашгүй...

гэж эхэлсэн энэ шүлэг цаашлах тусам гүн ухааны гүн сэтгэлэг, гүн мэдрэмжээр улам баяжин төгөлдөржиж байна. Энд уг шүлгийг бүтнээр нь дурдах нь илүүц биз. Харин өөрт төрсөн нэгэн сэтгэгдлийг жишээлэн хэлье:

Марал мичид гудайх шөнийн тэнгэрээд бөртэ чоно улих цаглашгүй
Манхайн цайх үүрийн улаан туяанд Манжуурын толгод
ногоорох цаглашгүй
Гоо марал тэнгисээс ирж Дэлүүн болдогт хужирлах цаглашгүй
Долоон зуун жил туж солонго татах Бурхан-халдун уул цаглашгүй...

гэж дуулсан шад мөрүүдээрээ л гэхэд энэ шүлэг өнгөрсөн онд болсон Дэлхийн яруу найрагчдын Их хурлын үеэр зохиогдсон Чингис хааны тухай шүлгийн уралдаанд магнайлан давхих байсан бус уу гэж бодогдном. Энэ мөрүүдэд Хөх монголын мандсан төрийн үүх түүх буй аснаараа бүр үлгэр домгийн балар эрт цаг үеэс эхлэн сонсдож, бидний өвөг дээдсийн үүдэн мэндэлж, нүүж суун ирсэн тэр л уудам их Хээр талын гайхамшигт симфони дуулал мэт дуурьсан эгшиглэсээр, бас түүнээс хойших өчнөөн он жилүүдийн буурал цаг хугацааг нэвтлэн та бидний өлгий болсон Бурхан-халдун хэмээх их Хэнтийн уулс цадиг хайлах мэт туж солонгорон гэрэлтсээр буйг Нямсүрэнгээс өөр хэн олж харав аа?

Философийн шүлгийн тухай цаглашгүй ойлголтод дөрөөлөн улам цаашлая. Их найрагчийн дотнын анд, яруу найрагч Ж.Нэргүй нэгэнтээ бас түүний уран бүтээлийг бүхэлд нь “Өвсний философи” хэмээн томьёолсон билээ. Тийм ээ, Нямсрэнгийн уран бүтээлийг “Өвсний философи” болохыг нь олж харж, оноон нэрлэсэн Нэргүй найрагчид гүн талархал илэрхийлье. Чухам энэ л нэр алдраар Нямсүрэн Монголын яруу найрагт, магадгүй нийт Дорно дахины яруу найргийн ертөнцөд байр сууриа эзлэн мөнхрөх буй заа. Тийм ээ, тэр бол яах аргагүй ”Өвсний философич” байжээ.

Түүнийг сэрүүн тунгалаг байхад нь сэтгүүч Ш.Сүхбаатарын 2002 онд хийсэн нэгэн ярилцлагад Нямсрэн өгүүлэхдээ: “-Миний шүлгэнд өвс, шувуу хоёр их. Тэр хоёр бол шүлгийг дэглэж онгод оруулдаг. Энэ бол шүлгийн нууц. Би өвсийг бөөгийн дуудлага шиг дуудаж шүлгээ бичдэг. Гэхдээ өвсийг яаж амьдруулахаас болдог юм. Унасан хөх өвсийг бодоод бичдэг. Тэгээд нэг юм бүтдэг. Хамгийн гол нь их ажиглалт. Байгаль бол өнгө зураг маяг” гэж хариулсан байдаг. Үүнээс үзвэл тэрбээр бас байгалийн үзэмжийн дууч бөгөөд энэ талаараа Нямсүрэн найрагч, VIII зууны нангиадын их шүлэгч Ван Вэй, дундад зууны үеийн Японы их хайкуч Ёса Бусон, хорьдугаар зууны Оросын алтан гургалдай Сергей Есенин нартай зиндаа зэрэгцэж очно оо.

Нямсүрэнгийн уран бүтээлийг үзэхэд өвсний тухай, өвс дэрс, зүлэг ногооны тухай хэлсэн дуулсан шүлэг, шад мөрүүд өчнөөн олон бий. Тэр бүгд нэгэн сонирхолтой бөгөөд шавхагдашгүй судлагдахуун мөн. Энд би нэгэн шүлгээс нь иш татья. Яруу найрагч Н.Лутбаярт зориулсан “Өвс сулрахад” гэсэн нэртэй шүлгийн сүүлчийн хоёр шад нь:

Бүлэг цагаан дэрсний гэрэл дор би сууж
Бөн бөн будан залгилж дүүгээн хүлээмү...

гэж бий. Энэ гайхамшигт шад мөрүүдээс олон юм сэтгэлд үзэгдэж, сэтгэлийн толинд ургаж, зөндөө ихийг, бүр цаглашгүй ихийг бодогдуулна. Өнгөц харахад шүлэгчийн ахуйг л илтгэх мэт. Бүр тодруулвал үдэш шөнөөр хээр гадаа, бүлэг цагаан дэрсний дор суугаад дүү нараа хүлээдэг дээ гэсэн өөрийнхөө дүр байдлыг л өгүүлэн хүүрнэх мэт. Их хотод шигдэж шингэлгүй, эх орныхоо зах хязгаар нутагт насаа элээн, найраг шүлгээ тэрлэн суусан тэрбээр чухам ингэж л агуу гайхамшигт шүлэг найргуудаа бөн бөн будан залгилан байж, амтат сархад нэрэх мэт тэрлэн бичиж, бас хот суурин газар суудалтай олон дүү нараа ирэхийг хүлээн, харуулдан суудаг байсан буй заа. Тэгвэл энэ шүлэг бас өөр хувилбартай. Дөрвөн мөр болгож бичсэн тэр хувилбарыг нь одоо үзье:

Бөлөг цагаан дэрсний
Гэрэл дор сууж
Бөн бөн нулимсаа унаган
Дүүгээн хүлээмү...

Шүлэгч яагаад ингэж бичих болов оо? Бөн бөн урсах нулимсаа унаган... хэмээж бас л өөрийн буй ахуйг дүрслэн илэрхийлсэн мэт боловч үнэндээ тийм биш юм. Яагаад тэрээр уйлах болов, юу бөн бөн нулимсаа унагахад хүргэв? гэдгийг бид энэ шүлгээс олж, ойлгож, гаргаж ирэх ёстой. Бодоцгооё. Урьд өмнө нь Бөн бөн будан залгилан дүүгээн хүлээдэг байжээ. Цаг улиран одох тусам, магадгүй хүсч мөрөөсч, найдан хүлээсэн дүү нар нь, сэтгэл нэгт анд нөхөд нь сураггүй, ажиггүй, ирэхгүй болохоор хязгаар нутагт ганцаардсан найрагч хүний, бас эр хүний ховорхон нулимс унагаж, түүнээ бөн бөн залгилж суусан бус уу. Энэ бол зөвхөн сэтгэлийн их хайлантай яруу найрагч хүний л дүр төрх, ааш аяг мөн билээ.

Үүнээс ургуулан ихийг өгүүлж болно. Ганцаардал бол үнэхээр аливаа яруу найрагчийн сэтгэлийн ахуй, нийтлэг дүр төрх юм. Ийм жишээ олныг хэлж болно.

Белеет парус одинокий
В тумане моря голубой...

гэж эхэлдэг М.Ю.Лермонтовын алдарт шүлэг бий.

Хөх далайн манан думд
Хөлгийн дарвуул ганцаар цайрна...

гэсэн энэ мөрүүд ганцаардлын тухай өгүүлдэг. Тэгвэл агуу их А.С.Пушкины гайхамшигт шүлэг бий:

Я помню чудное мгновенье,
Перед мной явилась Ты,
Как мимолётное виденье,
Как гений чистой красоты...

гэсэн энэ шүлэг ч бас ганцаардал, ганихрал, хүсэл мөрөөдөл, дурсамж дурьдатгалаар бялхам билээ. Ийм олон олон жишээ татаж болох боловч Оросын сонгодог яруу найргийн хоёрхон жишээгээр хязгаарласу. Энэ дашрамд хэлэхэд бид Орос-зөвлөлтийн агуу их утга зохиолоос хөндийрөх ёсгүй гэж боддогоо та бүхэнд хүргэмээр байна. Монголын шинэ үеийн утга зохиол өдий зэрэгт хүрэхдээ энэ л агуу их утга зохиолын ертөнц дундуур туулж ирсэн билээ.

1998 оны 1 дүгээр сарын 28-ны өдөр Нямсүрэн найрагчийн бичсэн “Болор цомын дараах дууль” гэдэг нэг яруу сайхан шүлэг байх юм. Энэ шүлэгт:

Хаа нэгтээ навчис унах, ус дуслах,
Хананд өлгөөтэй цаганд зүрх минь цохих,..

гэсэн мөрүүд бий. Хүмүн бид тэр болгон зүрхнийхээ цохилтыг мэдэрдэггүй. Тийм ч болохоор цаг хугацаа урсан одож, тэр хэмээр хүмүний амьдрал аж төрөл үргэлжлэн улирч, ертөнцийн жамыг гэтлэн туулан яваагаа тэр бүрий мэдэрдэггүй ажээ. Тэгвэл энэ шүлгийн мөрүүдээс цагийн хэмээр зүрх цохилж байдгийг ухаарч, нэгийг санах шиг болж байна. Цааш нь:

Гүнгэрвааны өмнөх алтан зул бадамлахын цаг дор
Гүмүда цэцэг цоморлигоо сарны туяанд задалдаг.
Гөрөөс буухирах баруун голын бургас
Гүн нойронд минь сэрвэлзэн байгаа нь харагддаг.

Цаг хугацааг хүмүнээс хэсэглэн авсан
Цагаан дэрсний хажуугаар явахад
Сүмийн ширээний лаа шиг шүлгийн мөрүүд гэрэлтэж
Чоно болоод амьтад түүгээр гүйлдэх нь үзэгддэг...

Сүмийн ширээний лаа шиг шүлгийн мөрүүд гэрэлтэнэ... Яаж ингэж гярхай ажиглаж, яаж ингэж энгүй гайхалтай сэтгэж, бодож олж, бичиж чадна вэ? Энэ бол агуу их авьяасын илрэл, билиг танхай онгодын хур, нөр их оюуны хөдөлмөрийн үр шим буй заа. Тэр жилийн Болор цомд Нямсүрэн найрагч ирсэн шиг санагдана. Бас богинохон дөрвөн мөрт шүлэг уншчихаад зааж өгсөн шүлэгнээс нь өөр шүлэг уншлаа гэж Балбарт зэмлүүлсэн тухай нь сонин хэвлэлд гарч байсан шиг санагдана. Би андуурч байж мэднэ. Гэхдээ л ийм сайхан шүлэг яагаад Болор цомын наадам дээр сонсогддоггүй байв аа? Түүнийг зохиогч энэ эгэл боргилын туйл, энгүүн номхоны үлгэр, Эрээнцавын эвдрээгүй найрагч яагаад Болор цом дээр шүлгээ уншдаггүй байв аа? Яагаад Мэнд-Ооёо, Аюурзана, Өлзийтөгс, Бадамсамбуу нар Болор цомд ордоггүй юм бэ? Ингээд бодохлоор л, та бид жаахан ч гэсэн шударга, жаахан гэсэн жинхэнэ үнэнээрээ байх юмсан даа. “Шөнийн симфони” хэмээх өөр нэгэн шүлэгтээ:

Улаан хэлтгий сар баруун дээр гарахад муу хэрэг бүхэн мандаад
Улаанбаатарт “Болор цом” надгүйгээр болоод өнгөрдөг...

гэж бичиж суухдаа тэрбээр юу бодож, яасан их сэтгэл хөдөлж, гадагшаагаан биш, дотогшоогоон тэсэрч суусан бол доо? гэж бодогддог юм. Улсын наадам эхлэхэд уясан морьд тогтож ядан дүүхэлзэж, хүчит бөхчүүд дээлэндээ багтаж ядан ханхалзаж байдагсан биш бил үү? Нямсүрэн найрагч тэднээс юугаараан өөр байсан гэж? Харин тэр их оргилуун бадрангуй сэтгэл, огшиж ирсэн цээжний их хүсэл тэмүүллийг ямархан их хүчээр дарж номхотгож суусан бол доо? гэж бодохоос өнөө би түүнээс өршөөл хүлцэл эрэн наманчилмаар байна аа.

Би Нямсүрэн найрагчтай танил байгаагүй. Уулзаж учирч ч яваагүй. Харин “Болор цом”-ын наадам дээр шүлгээ уншиж байхыг нь харж, сонин сэтгүүл дээр шүлгүүд нь гарч, ганц нэг ярилцлага нь нийтлэгдсэн байхыг олзуурхан уншиж, хадгалж явсан л төдий. Бас ерээд оны дунд үеэс түүний шүлэг найргийг бусдынхаас нэг л өөр юм байна гэж ойлгон харж, олж уншихыг хичээж, битүүхэн эрэлхийлж явах болсон билээ. Би бол яруу найрагч биш, харин судлаач хүн, бичгийн хүн. Заримдаа үзэж харсан зүйл, сэтгэлд төрсөн бодол санаагаа цаасан дээр буулгаж, тэмдэглэлийн дэвтэртээ хавсарган хадгалдаг юм. Тэр ч ёсоороо Нямсүрэн найрагчид зориулж хоёр шүлэг бичиж, дэвтэртээ хадсан байх юм. 1996 оны зун гадаадын судлаачтай хамт Монгол орноороо нар зөв тойрон аялахдаа нэгэнтээ Дорнод аймгийн нутагт байдаг Хэрлэн барс хотын туурийг үзээд үдэш шөнөөр буцаж явахдаа санаанд орж тэрлэсэн нэгэн шүлгээрээ энэхүү илтгэлээ төгсгөе:

Д.Нямсүрэнд зориулму.

Тэргэл улаан сар
Талын дээгүүр хөөрөвэй.
Түүний дор Баянтүмэн
Түнэрэн бараантан хоцровой.
Шөнө хугаслан давхихуй
Шүлэг нойрыг үргээж
Элчилгүй их тал
Эцэсгүй мэт үргэлжилнэ.
Эртний хотын туурь
Хэрлэн Барсын цамхаг
Цагийн жамыг үзүүлэн
Харанхуйн думд сүглийх нь
Цадиг хайлах шиг,
Зүүдийн ертөнц өө.
Цамхагийн орой дээгүүр
Цагийн манан хургаж
Буурал түүхийн салхи
Хуугин үлээх шиг ээ.
Цаанаа л нэг гэгэлгэн аяз
Сэтгэл сэмэртэл хайлах нь
Цочин зогтусан бодохул
Чихэнд хоногшсон,
Эрээнцавын эвдрээгүй найрагч
Нямсүрэнгийн шүлэг ээ!..

Тэрбээр Монгол найргийн тэнгэр дэх орчин үеийн сонгодог шүлэгчийн зиндаанд хэлцэгдэх хувьтай нэгэн мөнөөсөө мөн болой. Нямсүрэн судлал өргөжин хөгжих болтугай!




Хэлбичгийн ухааны доктор/Ph.D/ Я.Ганбаатар,
2007 оны 4 дүгээр сарын 7-ны өдөр.

Яаж би Амитаба шиг, хөлөө цэцгэн өлзий завилах вэ?
Яаж би Амитаба шиг, чамайгаа бурханы тигд бүтээх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, хүйсний нууцыг хуруугаараа томъёолох вэ?
Яаж би Амитаба шиг, хүүхний бэлхүүсийг алтан харганаар үйслэх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, газрын гүн дэх үндэсний үзүүр рүү залбирах вэ?
Яаж би Амитаба шиг, есөн эрдэнийн чулуугаар чамайгаа чимэх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, уснаас гарсан бүсгүй эрэг дээр суугаагаар бодох вэ?
Яаж би Амитаба шиг, шувуу исгэрэх, нохой хуцах мөн чанар нэгийг ойлгох вэ?
Яаж би Амитаба шиг, модны навчис унахыг зүүдээ гэж бодох вэ?
Яаж би Амитаба шиг, морь зогсоогоороо унтахыг далайн татралт гэх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, эхийн умайд хөврөл явагдахыг далайн түлхэлт гэх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, энэ биеэрээ нэгэн сайхан аялгуу болох вэ?

Яаж би Амитаба шиг, үүдний цоорхойгоор тусах наран лугаа цацрах вэ?
Яаж би Амитаба шиг, үүлний сиймхийгээр шагайх саран мэт бултайх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, нисээд явчихсан шувуу адил анир алдрах вэ?
Яаж би Амитаба шиг, өөрийнхөө үсний ойчих чимээг сонсох вэ?
Яаж би Амитаба шиг, үүлс бүрхэж, мөс хучсан ч сая сая жилд үлдэх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, үхэл гэгч амьдаас агуулгатайг мэдэх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, дэнгийн гал руу эрвээхэй үйхэд жишимгүй суух вэ?
Яаж би Амитаба шиг, дэргэдийн ээжгүй болоход уйлахгүй байх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, нэг дуу нэг зөгийг хөнөөдгийг мэдэх,
Яаж би Амитаба шиг, нэг шүлэг нэг цэцгийг үрдгийг ойлгох,
Яаж би Амитаба шиг, оргүй хоосон - алсад буй ертөнц гэдгийг таних,
Яаж би Амитаба шиг, орон цаг, амьдрал хоёр үгүйг мэдэх...

Дорнодын гурван найрагч: О.Дашбалбар, Д.Нямсүрэн, Г.Мэнд-Ооёо

Дорнын их найрагч “Эрээнцавын эвдрээгүй яруу найрагч” хэмээх алдар уншигчдаасаа хүртсэн билигт хүү Данзангийн Нямсүрэн ХХ зууны сүүлийн хагаст аж төрж, ХХI зуун руу хоёрхон алхсан юм. Түүний яруу найргийн амьдрал 1970 аад оноос эхэлж, 80-аад онд төлөвшсөн бөгөөд улмаар 90-ээд он, шинэ зууны эхэн гараанд ид цэцэглэлтийн үедээ ирсэн гэж үзэж болно. Монголын оюуны ертөнцөд хожуухан танигдаж мэргэжлийн утга зохиолын хүрээнд онцгой анхаарал татаж эхэлсэн нь мөн л 90-ээд оноос хойш. Гэхдээ түүнийг утга зохиолын судлалд анхааран тэмдэглэх, талархан бахдах, алдаршуулан цоллох төдийхөн байгаа бөгөөд Д. Нямсүрэнгийн яруу найргийг шинэ зууны мэргэжлийн хэмжүүрээр танин мэдэх, судлаж нээх, ХХI зууны уншигчдад мэдрүүлэн хүргэх үйлс бидний ар талд байгаа юм. Ийм ч учраас Данзангийн Нямсүрэнгийн яруу найраг өөрийн амьдарсан цаг үеэсээ илүүтэйгээр ХХI зуунд онцгой хамааралтай болж байна. Энэхүү хамаарал зөвхөн цаг хугацааны хүчин зүйлтэй холбоотой төдийхөн бус түүний туурвил зүй дэх шинэлэг содон зүйлс, чиг хандлага, зөн совинлог, тарнилаг, далд ухамсрын чанад дахь нууцлаг чанар нь хүн төрөлхтний шинэ цаг үеийн яруу найргийн ирээдүйн эрмэлзэлтэй шууд холбоотой байгаад учир нь буй юмаа.
Данзангийн Нямсүрэнгийн намтартай холбоотой цөөн хэдэн үг энд хэлэх нь зүйтэй байна. Тэрбээр 1996 оны 4 дүгээр сарын 7-нд бичсэн “Төрсний гэрчилгээ” хэмээх шүлэгтээ өөрийн намтрыг тодруулах эрэл хийж, урьд өмнө андуу ташаа янз бүрээр бичсэн цаг хугацааг нэг мөр болгосон байдаг.
Дэлхий даяараа тэгээд
Тэнгэр дуугарсан гэж бодогддог
Тээр жилийн тэр нэг шөнө
Тэнгэрлэг гоо эхнэрийн
Тэрлэгэн дээлийн ташаагаар
Гялбаа цахихуйд
Тэнгисийн шорвог устай цуг
Эргийн мөргөцөг рүү шидэгдэж
Эхээс би мэндэлсэн юм.. гээд
… Гамшиг зовлон үйлийн үртэй
Гахай жилийн зуднаар би төрсөөн хэмээн тодотгосноос үзвэл 1947 оны зудалсан хаврын хахир цагт Дарьганга нутгийн Асгат уулын Авдрантын урд биед ханзраагүй их хөр цасан баринтагт мэндэлсэн юм байна.


Д. Нямсүрэн “Хаврын урсгал” /1984/. “Сэтгэлийн байгаль” /1981/, “Аглагхан талаасаа” /2002/ хэмээх гуравхан ном амьддаа хэвлүүлсэн. Тэнгэр болсны нь дараа “Миний шүлгийн хүүхнүүд” номыг нь бид хэвлүүлсэн. Одоо “Алтан хазаар өвс” ном нь хэвлэгдэн буй. Бас цаана нь яруу найргийн хоёр ном, бас “Зүүдний тэмдэглэл”, “Захидлууд” хэмээх тэр аяараа яруу найргаар бялхсан номууд нь хэвлэгдэж амжаагүй байна. Үүнээс үзвэл тэрбээр яруу найргийнхаа амьдралыг ХХI зуунд илүүтэйгээр даатгажээ.
Данзангийн Нямсүрэн Дарьгангын хээр талд төрж өсөөд залуу насныхаа анхны мөрүүдийг нутагтаа бичиж эхэлсэн хэдий ч, талаас ихэнх амьдрал нь Дагуурын их дархан газрын ай сав буюу алс бөглүү Эрээнцав нутагтай салшгүй холбоотой юмаа.
Дарьганга хийгээд Дагуурын олон цэнгэг нуурыг эрдэмтэд, “шувуу судлалын диваажин” гэж үздэг бөгөөд гэхдээ тэднээс илүүтэйгээр Д. Нямсүрэнгийн яруу найрагт энэ гайхамшигт нутгуудын шувууд үгийн билиг дэх тэнгэрлэг утга чанараар “судлагдсан”-ыг анзааралтай. Өвс, шувуу, бүсгүй хүн бол түүний яруу найргийн гэрэлт дүр нь юм. Талд гялалзах ганц алтан харгана, бутны ёроолд хунгарласан алтан хазаар өвс, Хөх нуурын хөвөөгөөр тонголзох хөх лонхон тогоруу, талын тэнгэр дэх улаан хэлтгий сар нь түүний яруу найргийн байгаллаг ахуйг тодотгох агаад усны долгионд хөвөх адууны шар хомоол, хэцэн дээр угаасан юм тохож буй бүсгүйн өврөөс хоёр шувуу нисэх, түмпэн дотроос хэлхээтэй хоёр юм гаргаж өлгөх, түрүүчийн ниссэн шувууны үүр тэр байх, эгэл бүхнийг энгийн бус, дээд ярууслын мэлмийгээр харах билиг авьяас нь тал нутгийн эрчимлэг байгал, Данзангийн Нямсүрэнгийн “сэтгэлийн байгаль” хоёр нэгэн биед нэгдэн найрссаны үр шим буй заа.
Д. Нямсүрэн монголын утга зохиолын практикт сэтгэхүйн загвар болгон тогтоод байсан хоёр зүйлийн хэвшмэл үзлийг эвдсэн найрагч юм. Нэгдэх нь хөдөө суувал зэвэрдэг, хотод амьдарвал өсөж дэвждэг хэмээх үзэл, хоёр дахь нь яруу найраг бол залуу насны урлаг гэх үзэл. Д.Нямсүрэн насан туршдаа хөдөө сууж, харин Эрээнцавын шүлэг улам цолгорон гялалзаж, бидний харсаар байтал хотынхны найраг ижилсэн зэвэрч байсан юм.
Д.Нямсүрэнгийн яруу найраг нас ахих тусам утгын буйд аглагийг замнаж, улам гэрэлтэн ярууссаар байсныг бид харж болно. Ялангуяа түүний 90-ээд оны шүлгүүдийг дотоод мэлмийгээр, судалгаа шинжилгээний шинэ арга барилаар судлах шаардлагатай байгаа юм. Д. Нямсүрэн яруу найргийн гэгээн сүмийг өөртөө бүтээж, тэрхүү сүмийн гэгээнтний олбогт өөрөө завилж оюуны мэлмий хийгээд сонор нь дээд аглагийн оронд оршиж Туурвихуйн гэгээрлийг буй болгосон найрагч юм. Тиймээс ч түүний хувьд онгод бол нас намбанаас хамаарах зүйл огт бус болой. Яруу найргийг зөвхөн залуу насны дэврүүн сэтгэлийн хөг аялгуу мэт ташаа ойлголтыг Д Нямсүрэнгийн бүтээлч оюуны туршлага няцааж байгаа төдийгүй, түүний тодорхой өндөрлөгт бичигдсэн шүлгүүдийг танин мэдэхэд оюун санааны дээд аглагт хийх нислэг зайлшгүй хэрэгтэй болж байгааг сануулах юун. Яруу найргийн судалгаа шинжилгээ нь сэдэв дүр дүрслэл, сайндаа философи утгын тайлал төдийхөний задаргаа байхаа хэдийн больж., бидний танин мэдэхүйн гадна хүрээн дэх шидэт эрчимлэг оршихуйд авч үзэх эринд бид ирэв.
Эрээнцавын урланд очсон авьяаслаг зохиолч, сэтгүүлч Б. Золбаяр, “Д. Нямсүрэнгийн шидэт бийр бэх нь орших бүлээн мөрийг олж”, ер бусын ялгуун шившлэгт “уран сайхны агаартай” хэмээн мэдэрсэн байдаг. Д. Нямсүрэнг Эрэнцавгүйгээр, эндэхийн уран сайхны “агаар”-аар судлах аргагүй юм.
Зөвхөн аравдугаар анги төгссөн, бага ангийн багшийн дамжаа дүүргэсэн энэ хөдөөх эр яруу найргийн цэцэрлэгт хүрээлэнд агар зандан мэт анхилан ургаж тэнцсэн төдийгүй урлал туурвил, уран чадварын сургуулийг буй болгосны нууцыг холоос эрэх хэрэггүй юм. Тэрбээр Улаанбаатар хотод далаад оны сүүл, наяад оны эхэн үеэс бүрэлдэн буй болсон яруу найргийн “Гал” хэмээх бүлгэмд төлөвшиж бойжсоныг онцлон тэмдэглэе. Түүнийг шавь О. Дашбалбар нь дагуулж 1976 онд энэ “Гал”-д элсүүлсэн бөгөөд хөдөөнөөс дөрөвхөн шүлэгтэй ирж байсан Д. Нямсүрэн Дорнын их найрагч хэмээх тодотголтой болтлоо энэ “Гал”-д бойжсон юм. Түүний багш нь нутгийнх нь хоёр том яруу найрагч Доржийн Гомбожав, Данзаннямын Шагдарсүрэн хоёр бөгөөд их найрагч Б. Явуухулан, М. Цэдэндорж, П. Пүрэвсүрэн, Д. Нямаа, Д. Маам нар түүнийг талархан дэмжсэн билээ.
“Хаврын урсгал” номыг гарсны дараахан Ч. Билигсайхан анх түүний яруу найргийг “Гэгээн өглөөний шүлгүүд” гэж нэрлэсэн юм.
О. Дашбалбар нэгэнтээ Д. Нямсүрэнд хамгийн их нөлөөлсөн хүн бол Г. Мэнд-Ооёо хэмээн тодорхойлсон бөгөөд “сэтгэлийн байгаль”-ийг анх бидний үеийнхэнд нээсэн гэж бичсэнийг миний бие хүлээн зөвшөөрөхөөр барахгүй энэ хувь тавилангаараа бахархаж байна. Одоо ч гэсэн төдийлөн сайн судлагдаагүй байгаа энэ “Гал” ХХ зууны хоёр сод яруу найрагч О. Дашбалбар,Д.Нямсүрэн хоёрыг буй болгосныг Монголын утга зохиолын түүх мартах учиргүй. “Гал” бүлэг гоо сайхныг үлэмж дээдэлж, ярууслыг төгс мэдрэх, оюун сэтгэлгээний хязгааргүй боломжийг эрж хайх, ертөнцийн мэдлэгийн түгээмэл ойлголтын чинадад нэвтэрч оюунаа тэлэх, хүний хувьд төгөлдөржих зорилгыг өмнөө тавьж бие биеэс суралцаж биесээ хөгжүүлж , цэвэр тунгалаг яруу найргийг тунхаглаж байв.
О.Дашбалбар “Гал”-ынхаа нөхдөөс хамгийн түрүүнд 1991 онд Д. Нямсүрэнгийн хөргийг бичсэн бөгөөд “Түүний шүлгүүдийг манай яруу найраг дахь үзэгдэл гэвээс зохилтой. Тэр бол Равжаа, Нацагдорж, Явуухулангийн зиндааны найрагч гэдгийг хүссэн ч, эс хүссэн ч зөвшөөрөх цаг айсуй ” гэсэн байдаг.
Д.Нямсүрэнгийн яруу найраг ялангуяа 90-ээд оныхон буюу өөрсдийгөө “Мөнгөн” хэмээх тодотголтой томьёолдог үеийнхэнд онцгой нөлөөлсөн юм. О. Дашбалбар бас мөн үеийнхний олонхийнх нь багш байсан. Дээрхээс гаргалгаа хийх юм бол Д.Нямсүрэн, О.Дашбалбар хоёрыг “Алтан” хэмээх томьёололтой авч үзмээр байдаг.Гэхдээ энэ хоёр их найрагчид тиймэрхүү материаллаг нэр томьёо огт таарахгүй л дээ
Д.Нямсүрэнгийн яруу найраг ертөнцийг дэндүү гэхээр гэрэл гэгээтэй харж, эгэл юмсын чанадыг ер бусын яруу сайхнаар мэдэрч, түүнийг дээд оюуны эрчимлэг мандалд энэрэхүй зөөлөн утга уянгаар адисладаг. Орчин үеийн гэх рок, поп хэмнэл бүхий төмөрлөг цаг үеийг эерүүлэн зөөллөх байр суурин дээр тэр байсан бөгөөд яруу найргийн эрхэмсэг тансаг хэл аялгуу, шүлэглэх зүйн өөрийн дэг сургуулийг үүсгэсэн юм.
Д.Нямсүрэнгийн амьдарсан өөр нэг орон зай бол хэн болгоны хараахан хүрч очоогүй байгаа үгийн шидийг бясалгахуйгаар нээдэг яруу найргийн шамбал юм гэдгийг энд цухас дурдаад орхиё.
Эргэх дөрвөн цагт амьд явах сайхан
Эрээн цавд бороо орох сайхан …
Энэ хоёр мөрийг эгэл нүдээр харахад ер гоц юмгүй. Харин Д.Нямсүрэн хэмээх ертөнцийн дотоод цонхоор үзэхэд өөрийн эрхгүй аньсага чийгтэнэ. Яруу найргийн дотоод эрчимээр адислагдсан яруу найраг ийм байдаг. “Дөрвөн цаг” түүний яруу найраг дотор чухал байр эзэлнэ. Гэхдээ оюун санааны арай өөр мандалд хүлээн авах онцгой гэхээр ур хийцтэй олон шүлэг Д. Нямсүрэнгийн өв санд байгааг олж харах хийгээд нээн судлахыг судлаачдаас хүлээж байна.
Хэний ч анзаарч тоож хардаггүй харганын ёроолд хунгарласан хазаар өвс Д.Нямсүрэнгийн яруу найргийн шамбалд “Алтан хазаар өвс” болж гэрэлтэхийг ХХI зууны уншигчид нээх болно.
Д.Нямсүрэнгийн нэгэн цагт өөрөө мэдэрч бичсэнээр

“Өтлөхүй цаг дор” шүлэг нь “хувилгаан” чанарт шилжсэн бөгөөд
“Тэмээний нулимсанд бийрээ дүрж
Тэлмэн давхих морины гүйдэл дунд
Тэнгэр дээр бичиж явсан түүний шүлгүүдийг шинэ зууны жинлүүрээр цэгнэн үзэж, сонгодог яруу найрагчийн зиндаанд авч үзэх ёстой гэж бодож яваагаа сонордуулсу.

Чухамхүү Д.Нямсүрэн бол ирж буй цагийн яруу найрагч бөлгөө.

Дэрний дэргэд бүсгүй хүн мэдрэгдэм зөөлөн гишгэлээд
Дээгүүрээ даашинзаа тайлах нь сүрэг шувууны нисэх шиг ирж буй цаг
Ноёлог өндөрт элээ, тас бөөрөн толгод тойрон эргээд
Номин талын энтээх утасны модон дээр бодлогошрох ирж буй цаг

Сэтгэлийн уяанд хүлэг морь гэрэлтэх дорно зүгийн шөнө
Сэвшээ зөөлөн салхи өмнөөс үлээх ирж буй цаг
Хаа эртний сайхан дуу шиг хаврын үүрээр шувууд ганганан
Харанхуйн чанад чиний зүг алсрах ирж буй цаг /Д.Нямсүрэн/



Утга зохиолын доктор Г.Мэнд-Ооёо

Бороо ганц нэг дусах нь сайхан
Борог өвс норсон байх нь сайхан
Хаврийн цас хайлж гэрлүү урсах сайхан
Хаа нэгтээ шувууд ганганах сайхан
Алтан хараацай дээгүүр нисэх сайхан
Аяны хүн манай уяанд буух сайхан
Айлийн маань айлд бүсгүй байх сайхан
Айл нүүж ирэх сайхан
Хангайн бороо гэнэт асгах сайхан
Харанхуй дунд цахилгаан гялбах сайхан
Хонон өнжин бороо зүсрэх сайхан
Холоос гийчин ирэх сайхан
Шаргал талын өвс халиурах сайхан
Шанхны үзүүрт салхи сэвэлзэх сайхан
Сартай шөнө бухал дээр унтах сайхан
Чамайг зүүдлээд газар ойчих сайхан
Тооноор сар гэрэлтэх сайхан
Тогоотой сүүнд тусах сайхан
Шөнө орой сар гарах сайхан
Чөдөртэй морьд тургилах сайхан
Шиврэн шиврэн бороо орох сайхан
Ширэг зүлэг ногоорох сайхан
Зүүн өмнө солонго татах сайхан
Зүс бороо гэрэлтэх сайхан
Гэгээн борооны усыг тосох сайхан
Гэзэг үсээ хүүхнүүд угаах сайхан
Агь хүмүүлийн үнэр сэнгэнэх нь сайхан
Аясхан бодол хол ойрыг санах сайхан
Үдшийн бүрийгээр ирэх сайхан
Үүрийн гэгээгээр явах сайхан
Өнгөт дэлхий уяран уйлмаар сайхан
Өргөн хорвоо дуулан жаргамаар сайхан
Эх нутаг минь шүлэг шиг сайхан
Эх орон минь дуу шиг сайхан
Эргэх дөрвөн цагт амьд явах сайхан
Эрээнцавд бороо орох сайхан

“Сэтгэлийн байгал”
“Хаврын урсгал”
“Миний шүлгийн хүүхнүүд”
“Аглагхан талаасаа” зэрэг номнуудаа хэвлүүлжээ

Дорнын их яруу найрагч Д.Нямсүрэн 1949 онд Сүхбаатар аймгийн Дарьганга сумын “Хужиртын гол” гэдэг газар төржээ.
Бага, дунд, Багшийн сургууль төгсч, ардын цэргийн албыг хаан Дорнодын Эрээнцавын төмөр замын өртөөнд амьдран бүтээлээ туурвиж байлаа.
Тэрбээр нэгэн цагт хорьдугаар зууны сод билэгт хүү О.Дашбалбарын багш нь байж, хожим нэг өдөр мөнөөх шавь нь Монголын утга зохиолын ижил олон нөхөдтэй нь түүнийг учруулсан юм.
Д.Нямсүрэн он он жил аглаг дайдад сууж олон дэвтэр шүлэг бичиж олон жил дарсан шүлгийнхээ охь дээжийг уншигчиддаа дэлгэн “Сэтгэлийн байгал”, “Хаврын урсгал”, “Миний шүлгийн хүүхнүүд”, “Аглагхан талаасаа” зэрэг номуудаа бичсэн билээ.
Д.Нямсүрэнгийн яруу найраг нь увидаслаг гүн утга, чавхдаслаг уянга, тарнилаг ончтой үгс түүний өөрийнх нь өвөрмөц зан чанар, байгаллаг дотоод сэтгэл, сэрж мэдрэх оюун билгийнх нь долгионлиг, эгэл бус нууцлаг чанартай байдаг

Х.БОЛОР-ЭРДЭНЭ (2006-01-09) "Өнөөдөр" сонин

Наадам нэгээр дуусахгvй гэдэг. Монголын яруу найргийн шилдгийн шилдгийг тодруулах 23 дахь “Болор цом” наадамд оролцсон зарим яруу найрагч ийн хэлээд гарч одно билээ.

Шинэ vеийнхэн буюу залуу уран бvтээлчдийн уяа сойлгоо цэгцрvvлэн байж оролцсон энэхvv наадам уламжлал ёсоор хот, хөдөөгөөс ирvvлсэн 120 яруу найрагчаас шалгарсан 42 шvлэгч сор болсон гэж тооцогдсон бvтээлээрээ өрсөлдлөө.

Наадмын ерөнхий шvvгчээр Тангадын хvv буурал Галсан томилогдож, МЗЭ-ийн шагналт, яруу найрагч Ү.Хvрэлбаатар, Д.Буянзаяа, Дарханы утга зохиолын нэгдлийн дарга Ц.Цэнд, МЗЭ-ийн нарийн бичгийн дарга Л.Чулуунцэцэг нар шvvгчдийн бvрэлдэхvvнд суулаа. Наадмын салхийг өнгөрсөн жилийн “Болор цом”-ын эзэн Ж.Баяржаргал хагалж /угаасаа ч салхи хагалахаар сvртэй эр дээ/, 1996 онд “Ижий” шvлгээрээ цомын эзэн болж байсан төрийн шагналт, яруу найрагч Д.Төрбат “Хvv” шvлгээрээ мялаалга өргөв. Харин vзэгчдийн суудалд санаа амар сууж байсан СТА дуучин Ч.Бат-Эрдэнэ, Э.Оюумаа нар аргагvй шvлэггvйгээр дуу бvтдэггvй гэдгийг ойлгодог ухаалаг залуусынхаа чанарыг харуулж, олон дахин гуйлгалгvй тайзан дээр гарч дуугаар цацал өргөсөн юм.

Уран vгсийг уралдуулдаг “Болор цом” наадам энэ жил ярих зvйл ихтэй болсон төдийгvй шvлгvvдийг хянан тохиолдуулдаг “томчуулын” яруу найргийн “хэмжvvрийг” эргэж нэг харах цаг болсныг анхааруулах шиг санагдана. Хадаг барьсан багш нар маань залуусынхаа өвөртлөөд гvйж очсон шvлгvvдийг “ус гvйсэн” хэмээн адлах нь цөөнгvй байдаг. Үнэхээр ч ус гvйсэн шvлэг гэдэг бичсэн, сонссондоо давсгvй хоол мэт амтгvй санагддаг нь нууц биш.

Тэгвэл “Болор цом” наадмын эхний даваанд тайзан дээрээс vзэгчдийн сонорт хvргэсэн ихэнх шvлгэнд өнөөх адлаад байдаг “ус” гээч нь гvйчихсэн байсан нь яруу найргийн амтанд шимтсэн vзэгчдийнхээ урмыг хугаллаа. “Яруу найргийг тайзан дээрээс уншиж, vзэгчдийн тааллаар шvvнэ гэж юу байхав дээ. Тийм боломжгvй” гэсэн тун ч цэцэн vгс ялагдсан “баатрууд”-ын vгнээс цөөнгvй сонсогддог байсан. Гэвч “Болор цом” болдгоороо болж, яруу найрагчид өнөөх vнэнээр шvvх боломжгvй тайзан дээрээсээ онцын vvрэггvй гэгддэг хэрэггvй шахам vзэгчдийнхээ өмнө уншдаг хэдийгээ уншсаар л ирсэн. Үзэгчид ч шvлгvvдэд өөр өөрийнхөөрөө vнэлгээгээ өгсөөр, шvvгчид ч тэс хөндлөн оноо тавин битvv морьдыг урьдын адил тодруулсаар Энэ бvхнийг эс төвдөөд наадмын бодит vйл явдал руу эргээд оръё.

Эхний даваанд ахмадуудаас алдарт сэтгэгч, буурал ах Д.Урианхай, урт vст Д.Баянтунгалаг, өнөөх Бонн хотоос улс төрийн мэдээ хvргэдэг тоймч Б.Дашзэвэг болон хөдөөгийн ганц хоёр яруу найрагчийг эс тооцвол настнууд бараг байсангvй.

Харин залуу яруу найрагчдаас өөр өөрийн гэсэн уншигчдын хvрээтэй болоод авсан яруу найрагч А.Эрдэнэ-Очир, “Тэнгэрийн охин” гэгддэг Ш.Лхамноржмаа, Бавуугийн зээ хvv Л.Хасар, М.Билигсайхан, яруу найргийн төлөө 100 жил дайтахаа зарлаад авсан этгээд гаж хэмээн олноо адлагдсан vнэний дууч Б.Галсансvх, алдарт хөтлөгч, дууны шvлэгч, лектор, тээр жилийн “Алтан-Өд” наадмын шагналт, шинэхэн гавьяат Ш.Гvрбазар агаа, сvнс гээчийг олж хараад бас ч гэж зураад амждаг ер бусын шидтэй Д.Одгэрэл, сvvлийн жилvvдэд Ховд зvгээс нэлээд эрчтэй давхиж айсуй Хөөдөөгийн Эрдэнэбаатар, Булганы эрх ганц жаал Л.Ганзул, эмэгтэй яруу найрагчдын цөсийг хөөргөж байгаа хайрын дууч О.Нандинцэцэг гээд vзvvштэй, сонсууштай олон авьяас эзнээ даган ирсэн байсан юм.

Энд онцолж хэлэхэд яруу найраг гэдэг толгой, сvvл холбодог хvн бvрийн хийгээд байдаг ажил юм байна гэсэн ойлголт сvvлийн жилvvдэд манай алдаршиж яваа эрхмvvдийн тархинд гvн суусан бололтой, зарим нэг алдартан дунд сургуулийн сурагч урлагийн vзлэг, АСТ-уудын мэндчилгээнд бичээд орчихож чадахаар дайны юм уншаад хээв нэг малгайн саравч, дээлийн хормойгоороо даллачихаад орж харагдана билээ.

Харин яруу найрагч Б.Галсансvхийн “Загалмайлсан эцэг” энэ удаад vзэгчдийг уухай хашгирахад хvргэсэн бол Ш.Гvрбазарын “Монгол шvлэг бичихсэн” шvлэг vзэгчдээс нижигнэсэн алга ташилтаар шагнуулав. Зарим нэг хөдөөгийн шvлэгч дэлхийд алдартай том vйлдвэрт ажилладаг гэдгээрээ тvрvv барьж, vйлдвэрийнхээ захиргаанаас тусгай цохолт бичиг хvртэл өвөртлөн ирсэн гэдэг шvv.

Яг энд л өнөөх мэргэн шvvгчдийн яруу найргийг хэмжих хэмжvvр эрхгvй vгvйлэгдэнэ. Хэрвээ энэ эрчээрээ эхний даваанд ганган дээл, чамин малгайтай эрхмvvд ус гvйсэн шvлгээ тэвэрч ирсээр, шvvгчид ч алдар нэрийг нь хvндэтгээд тэднийг сэм шургуулсаар байвал “Болор цом” наадам маань төд удалгvй vерт автаж орхих вий гэсэн эмзэглэл төрж байсныг нуух юун. Энэ бvхнийг эс дурдаад наадамдаа эргэж очъё.

Удаах даваанд дээрх 42-оос 17 шилдгийг шvvгчид маань шvvрдэж vлдэнэ билээ. Харин аз болоход энэ даваанд өнөөх ус гvйсэн хэдэн шvлэг эздийнхээ хамт нэг юм хөшигний ард vлдэж санаа амраав. Сайн яруу найрагт хvйсийн ялгаа байдаггvй. Гэвч энэ наадам бvсгvй найрагчдад тун ч халгаатай болсон гэхэд хилсдэхгvй.

Дэндvv их дурлачихаад дэргэдээ байгааг ч анзаарах завгvй явна гэж хэлээд vзэгчдийн хайрыг татаад авсан дурлалын дууч О.Нандинцэцэг хэн гээчийнх нь энгэрийн хуниасанд шургаад сураг тасарсныг бvv мэд хоёрын даваанд нэр нь дуудагдсангvй. Харин энд тунаж vлдсэн 17-гоос Ш.Дулмаа багшийн эзгvйд Ш.Лхамноржмаа, Ш.Анхтуяа нар өнчирч, уул мэт тvшигтэй Бавуугийн хvvгийн эзгvйд Хасар хөвvvн “жийгдэж”, дууны шvлэг уралдуулах гээгvй юм болохоор Ш.Гvрбазар ганцаардаж, Адарсvрэнгийн дуу хоолойг ард тvмэндээ дахин нэг сануулаад авсан Н.Батжаргалын сураг хоёр дахь жилдээ алдарч, магтаалын шvлэг хvнд хvрэхээ байсан цаг тул Б.Баярсайхан мэтийн 12 шvлэгчийн аз дутсанаар шийртэй таван “гоо” залуу шилэгдэн vлдлээ.

“Өвлийн дурсамж”-аа хуваалцсан яруу найрагч Л.Моломжамц 29, “Нутаг минь, тоонот минь” хэмээн дуу алдсан Б.Баярсайхан 31, “Тvрэг охин”-ыг тvмэнд танилцуулсан Х.Эрдэнэбаатар 32, “Бурханд зөвлөгөө өгөөд” хээв нэг зогссон Б.Галсансvх 37, сэтгэлийнхээ “Өчил”-ийг өргөсөн Ж.Мөнхбат 40 оноотойгоор сvvлчийн шvлгээ тайзан дээрээс өргөх эрхтэй vлдлээ. Харин энэ удаад шvлгvvд чамгvй чангарч, тунан vлдсэн таван “гоо” залуугийн маань дуу ч нэлээд чангарч байгаа харагдав.

Энэ удаад өнөөгийн бидний амьдрал тvvний тэгтлээ хувь заяагаа золин байж тэмцсэн цэвэр, vнэн байдалтай яагаад ч нийцэж чадахгvй байгааг Р.Чойном агсанд ховлоод амжсан Б.Галсансvхийн шvлэг vзvvрлэж, хэний ч санаанд ороогvй найрагч буюу “битvv морь” хэмээн цоллуулаад байгаа залуу шvлэгч Ж.Мөнхбат цомын эзнээр тодорч vзэгчдийг алмайруулав. Ингээд “Болор цом” уламжлал ёсоор гол баатартаа шагналаа хvртээж, зарим ирээдvйтэй найрагчдад нэрэмжит шагналуудаа гардуулснаар өндөрлөлөө.

“Уг нь энэ наадам Галсансvхийнх байсан юм. Магадгvй маргаашийн “Алтан-Өд”ийг тvvнд өгөх гэж байгаа болохоор ийнхvv тэнцvvлж байгаа байх л даа” хэмээн учир мэдэх нэг нь vгvйлж байхад “Оскарт нэр дэвшсэн сайн бvтээл хэдэн ч номинацид шагнал авч л байдаг биз дээ. Чадаж л байвал хэдийг ч авсан яадаг юм” гэж ундууцах нэг хэсэг нь ч байв. Зарим нь бvр “Энэ чинь одоо гоо залуу шалгаруулах тэмцээн болоод өнгөрөв vv, яав?” хэмээн гайхасхийн зөрөх нь ч таарна.

Юутай ч шинэ vеийн яруу найргийг, vнэн хэрнээ задгай сэтгэлгээг цаг vе нь хvлээж авахад бэлэн болчихоод байхад утга зохиол нь vнэлэх хэмжээндээ хvрч чадахгvй байна уу даа гэсэн эмзэглэл энэ наадмын төгсгөлд төрж байсныг зориуд дурдмаар санагдлаа. Хэдийгээр яруу найргийг тайзан дээрээс уншиж, тайзан дээр шvvх боломжгvй гэлцдэг ч шvлэгчийн хэлэх гэсэн санаа нийгмийг сэрээх мөн чанараа алдаагvй байгаа гэдэгт итгэлтэй байна.

“Болор цом”-ын эзэн, яруу найрагч Ж.Мөнхбатын сvvлийн шатанд уншсан “Бурхан ивээг” шvлгийг уншигчдадаа хvргэе.

Бурхан ивээг
Алтан соёмбо шиг
Арслан заан ноцолдсон аавын гэрийн хоймор шиг
Ерөөл ерөөлийн нvд тааруулж хvслээ шивнэе
Есөн зоосны нvх тааруулж хvслээ шившье.
Жадны vзvvрээр монгол гэдэг нэрийг
Хадны сvг зурагтай нь сийлж vлдээснийг амилуулж хайрла
Тургиж манддаг номхон улаан наран доор
Тулганы гал шиг бадарсан төрийг минь амирлуулж хайрла
Буутай дайсан ирвээс онинд нь эхэлж орох
Бугтай нөхцөж ирвээс ширгэнд нь эхэлж орох
Булгилах энэ л зvрхнийхээ чин ганцхан хvслийг
Бурхан танд шивнэлээ шvv,
Бурхан чамайг бурхан өршөөг ээ!

Сар шинийн єглєє айлын бvсгvй
Шар дурдан бvсээ алдалж байгаад ороов
Шанх тавьсан vсээ илбэж байгаад тольдов
Шавхийсэн нуруугаа хотойж байгаад эргэв

Дєрвєн босоо нугалаастай хvрэн торгон дээлийн
Дєлєлзєхєєр нь vзэгдэх аржгар хурган дотор
Хажуу талдаа товчтой шєвгєрдvvхэн хром
Хазгайдуухан тавьсан хар минжин малгай

Єндєрдvvхэн нуруунд нь зохино гэдэг нь ванлий
Єчигдєрхєн энэ хvн ямаршуухан байлаа
Єрх гэрийн ёроол дахь нэргvй нэгэн зарцаас
Єнєєх харцуултай чацуухан иргэн болоод гарав

Зочилж ирсэн айлдаа дуу шуутай угтуулж
Зоог єрсєн ширээнээ суу суу гэж уриуллаа
Ихэнх єдрийг дуусан эр хvнээс дутсангvй
Инээж наргив гэнэ. Хундага єргєв гэнэ

Эр нєхрийн хаанчлалт нэгэн хэмийн тэврэлт
Энгэр хормой нь салбарсан тостой дан тэрлэг
Эрх нь дэндсэн хvvхдvvдтэйгээ хашхичиж байдаг хэрvvл

Єргєєд даагдаж єгдєггvй усны том хувин
Єчнєєн шvvрдээд хэвээрээ хог шороотой шал
Єдєржин дуусдаггvй ажил єнєєх хєє тортог

Ард нь холоо хоцорч нуруу нь тэнийх шиг болов
Ахиад тийшээ очихгvй эрх олсон шиг санав
Наран тонгойх vед айлын бvсгvй харив
Нарийн ширийн гоёлоо авдарт эвхэж хийв

Хvрэн торгоны оронд халтар тэрлэг нємєрч
Хvйтэн хар зуухны аман дээр нь бєртєгнєв
Даарч зутарсан багачуул нь уйлан шуугьж бvслэв
Далан задгай ажил гэрт гадаагvй угтав
Даян дээрхийн єндрєєс далайн ёроолд унав
Дараах цагаан сар хvртэл 365 хоног.

Р.Чойном Бvcгvй таньд

Бvсгvй та намайг
Бvтэлгvй эр гэж бvv бод
Буурал болсон надад
Буруу санасны хэрэггvй.
Би, муу там хийхгvй,
Битгий та цэрвээд бай!

Заяа нь би таныг
Заамдаж аваад зодчихгvй.
Наашаа ойртлоо гээд
Гоё хувцсыг чинь урчихгvй,
Налаад суулаа гээд
Гоолиг биеийг чинь идчихгvй
Нэгэн биед чинь ч гэсэн
Нэр тєрд чинь ч гэсэн
Ямар ч гэм хийхгvй
Яалаа гэж дээ, энэ чинь!

Гэхдээ би, амьдралаас
Гээгдэж vлдсэн хvн биш
Хvний ёсыг ёслохгvй
Хvйтэн сэтгэлтэн биш.
Хувьсгалт засгаас ч нуухгvй
Хувийн цэнгэлийн хєнжлийг
Хучлага олдохгvй бол, тантай
Хувааж нємрєхєд бэлэн!
Тоостод тєрсєн хvний vр
Тойрохгvй дайрдаг жамтай
Тансаг тэр цэнгэлийг
Тантай хуваахад бэлэн
Таалан хvртэх хорвоогийн хишгийг
Та хvлээж авах ёстой
Би ч єгєх ёстой
Битгий та гайх
Эх болсон байгалиас
Эр, эм хvйстэнд єгсєн
Yvрэг энэ байна
Yгvй гэх газаргvй
Эмэгтэй таныг харин
Дуртай ч гэсэн дургvй юм шиг бай! гэж
Эр хvн намайг
Дуугvй ч гэсэн дуугарч хэв эй гэж
Бурхан багшаас
Буулгасан зарлиг
Заавал биелvvлэх
Захирамж бий
Нарийн учир ийм хойно
Намайг битгий зэмлэ
Нас биеийнхээ бийд
Наашаа ойртож суу.
Та бид хоёрын хийх
Тааламжит энэ ажил
Хэнд ч хэрэггvй сэн бол
Хэрхэн би дурлах вэ
Эрэгтэй эмэгтэй хоёрын
Эд мєрийн баримт
Амьд гэрч нь болсон
Анхны нь хvvхэд гармагц
Засаг тєр биднийг
Зад шийтгэх ёстой
Yзэл сурталд таарахгvй гэж
Yлдэн хеех ёстой
Харин тэгтэл, шийтгэдэггvй
Халамжилж тосож авдаг
Олон хvvхэд гаргах тусам
Одонгоор хvртэл шагнадаг.
Насаараа шvлэг бичээд бид
Найрагчийн одон аваагvй байхад
Алдарт эхийн одонтой
Авгай хvvхнvvд тоймгvй

Учир иймээс энэ
Уран шvлгээс ч илvv
Улсад хэрэгтэй ажил юм
Уучлаарай, та

Эцсийн эцэст
Эрхэм танд зориулж

Надаас ємнє хэлсэн
Нацагдоржийн гэрээс бий!
Чандалж захисан гэрээсийг чинь
Чадалтай дээрээ биелvvлье!

1979-III-21

Р.Чойном Сvмтэй будрын чулуу, 1990 он, 238-240-р тал

Ренчин Монгол хэлний судлал, угсаатан судлал, түүх, утга зохиол, орчуулгын талаар эрдэм шинжилгээ, судлагааны олон бүтээл туурвиж, гадаадын олон улсад хэвлүүлж хэдэн зуун өгүүлэл,
сонины нийтлэл бичиж, дэлхийн 20 гаруй орны 70 орчим зохиолчийн 240 эргэм зохиол роман, тууж, өгүүллэг, яруу найраг, шүлгийг Монгол хэлнээ орчуулсан байна. Үүний зэрэгцээ Ренчин утга зохиолын бүхий л хэлбэрээр зохиол бүтээл туурвиж “Монгол хэл”, “Үдэш Невскийд”, “Бэр цэцэг” тэргүүтэй сайхан шүлэг бичиж, “Заан залуудай”, “Их нүүдэл”, “Цогт тайж”, “Сандо амбан”, “Үүрийн туяа” тэргүүт романууд, “Гар”, “Эмгэн сойвон”, “Гүнж”, “Ану хатан”, “Нууцыг задруулсан захиа”, “Шүхэрч Буниа” зэрэг олон олон өгүүллэг зохиож, “Өмнө этгээдэд зорчсон тэмдэглэл”, “Өрнө этгээдэд зорчсон тэмдэглэл”, “Их говийн зоригтон хүмүүс” хэмээх аяны тэмдэглэл, найруулал нийтлүүлсэн юм.

Еншөөбү Бямбын Ренчин /1905-1977/ 20 дугаар зууны Монголын эх оронч гарамгай сэхээтэн, соён гийгүүлэгч, их эрдэмтэн, зохиолч, дуун хөрвүүлэгч, угсаатан судлагч Еншөөбү Бямбын Ринчин арван зургадугаар жарны хөхөгчин могой жилийн намар /билгийн тоогоор/ буюу 1905 оны 11 дүгээр сарын 21 /аргын тоогоор/-ний өдөр Хиагтын Наймаа хот, эдүгээгийн Сэлэнгэ аймгийн Алтанбулаг сум болсон газрын зүүнтээ Бул Сарай хэмээх нутагт эцэг Раднажавын гэрт мэндэлжээ. Түүний эцэг Раднажав манж, хятад, орос хэл бичигтэй тухайн үед өндөр боловсролтой сэхээтэн, Хиагтын хязгаарын комиссарын Яамнаа манж, хятад, Монгол хэлний орчуулагчийн алба хааж асан, дэвшилт үзэлтэй хүн байжээ. Ринчен 7 настайдаа Билигсайхан гэгч Монгол, манж хэл бичигтэй хүнд шавь орж Монгол, манж хэл бичиг заалган сурч улмаар Орос Улсын хязгаарын комиссарын Яамны Монгол, манж хэлний орчуулагч Каленов гэгч хүнээр орос бичгийн хэл заалгаж 1914 онд Дээд Шивээний дундад /орос/ сургуулийн бэлтгэл ангид шалгуулан тэнцэж 1917 оноо Зөвлөлтийн хоёрдугаар шатны сургуулийг төгсгөжээ. Ренчин 1924 онд Зөвлөлт Улсын Ленинград хотын Дорно дахины хэлний хүрээлэнд суралцаж, үүний зэрэгцээ 1925 оноос Зөвлөлтийн Шинжлэх Ухааны Академийн Азийн музей, Ленинградын их сургуулийн авиазүйн лабораторид Монголч академич Владиморцов, энэтхэг судлалч академич Олденбург, төвдөч академич Шербатской, дорно дахины түүхч академич Бартольд, түрэг хэлний профессор, академич Юдахин, акаемич Шерба, хэл, түүхийн мэргэжилтэн, академич Марр, Монголч академич Козин, нангиадч академич Алексеев нарын удирдлагад суралцан тус тус төгсгөжээ. Ренчин 1927 оноос Гэгээрүүлэх Яамны харъяа Судар бичгийн хүрээлэнд ажиллаж, 1937 онд хилс хэргийн улмаас баривчлагдан шоронд сууж 1942 оны 4 дүгээр сард суллагдсан. Мөн үеэс “Үнэн” сонины газарт МАХН-ын Төв хорооны шийдвэрээр заагдан 16 жил ажиллажээ. 1958 онд Шинжлэх ухааны Хүрээлэн /хожим ШУА болсон/-д шилжин ажиллаж хүрээлэнгийн жинхэнэ гишүүнээс ШУА-ын жинхэнэ гишүүн, академич болсон. Ренчин 1956 онд Унгар Улсын ШУА-д “Монгол хэлний зүй” сэдвээр шинжлэх ухааны докторын зэргийг Монгол Улсаас анх удаа хамгаалсан. 1970 онд Унгарын ШУА-ын гишүүн болсон байна. Ренчин Монгол хэлний судлал, угсаатан судлал, түүх, утга зохиол, орчуулгын талаар эрдэм шинжилгээ, судлагааны олон бүтээл туурвиж, гадаадын олон улсад хэвлүүлж хэдэн зуун өгүүлэл, сонины нийтлэл бичиж, дэлхийн 20 гаруй орны 70 орчим зохиолчийн 240 эргэм зохиол роман, тууж, өгүүллэг, яруу найраг, шүлгийг Монгол хэлнээ орчуулсан байна. Үүний зэрэгцээ Ренчин утга зохиолын бүхий л хэлбэрээр зохиол бүтээл туурвиж “Монгол хэл”, “Үдэш Невскийд”, “Бэр цэцэг” тэргүүтэй сайхан шүлэг бичиж, “Заан залуудай”, “Их нүүдэл”, “Цогт тайж”, “Сандо амбан”, “Үүрийн туяа” тэргүүт романууд, “Гар”, “Эмгэн сойвон”, “Гүнж”, “Ану хатан”, “Нууцыг задруулсан захиа”, “Шүхэрч Буниа” зэрэг олон олон өгүүллэг зохиож, “Өмнө этгээдэд зорчсон тэмдэглэл”, “Өрнө этгээдэд зорчсон тэмдэглэл”, “Их говийн зоригтон хүмүүс” хэмээх аяны тэмдэглэл, найруулал нийтлүүлсэн юм. Тэрээр, Монгол хэл бичгийн төлөө, Монгол хэлийг цэвэр сайхан байлгах, Монгол бичгийг хүчээр халж крилл үсгийг дангаар хэрэглэх болсныг насан зүг болтлоо эсэргүүцэн тэмцэж тухайн үед социалист лагерийг удирдаж асан Н.С Хрушев, ЗХУ-аас БНМАУ-д Элчин сайдаар сууж байсан В.М Молотов, өөрийн удирдагч Ю.Цэдэнбал нарт Монгол бичгийг сэргээх талаар хүсэлт гарган захидал бичиж байсан юм. Түүнийг, Монголд дангаар төрийн эрх барьж байсан МАХН, түүний албан тушаалтнууд насан эцэс болтол нь хяхан хавчиж, хэлмэгдүүлж, зохиол бүтээл, гадаадын улс орнуудад ч хүлээн зөвшөөрч сайшаан үздэг асан эрдэм судлалын ажлуудыг нь хэвлүүлэхгүй хориглож, тэр ч байтугай галдан шатааж байсан юм. Гэвч их эрдэмтэн бууж өгөөгүй. Түүний амьдрал, тэмцэл нь эрх чөлөөний их жигүүр, ирээдүйн их түрлэг давалгааны зөн совин болж Ренчин Монголын ард түмний дунд домог болж мөнхөрсөн билээ.

эх сурвалж:
http://www.baabarpedia.mn/index.php?title=%D0%A0%D0%B5%D0%BD%D1%87%D0%B8%D0%BD

Ч.Чимидтэй хамтран зохиов

Намуун байгалийг сэргээж
Нарны туяа туслаа даа
Насны минь жаргалыг зөгнөж
Найртай чи минь учирлаа даа хө

Үлээх салхины аясаар
Өнгийн цэцгүүд ганхлаа даа
Үүрдийн минь жаргалыг зөгнөж
Үнэнч чи минь учирлаа даа хө

Ариун хурын шимээр
Атрын ургамал сэргэлээ дээ
Ашдын минь жаргалыг зөгнөж
Амраг чи минь учирлаа даа хө

Уул нь өндөр,
Ус нь тунгалаг,
Ургац нь өтгөн,
Уудам саруул,
Миний монгол
Мэнэнгийн говь
Хангайн нуруу
Хан хөхий
Хөвч тайга
Хөвсгөлийн үзэсгэлэн,
Хүн нь амгалан,
Хөлөг нь хурдан
Хүүхэн нь жавхлан
Хүүхэд нь баясгалан,
Миний монгол
Мөнхийн рашаан
Хэрлэн гол
Хэнтийн нуруу
Сайхан тал
Сарьдаг Алтай
Огторгуй нь номин,
Од нь бадмаараг
Охь нь гал,
Онц төгөлдөр
Миний монгол
Минж халиу
Харлаг тахь,
Хатирч хулан,
Бөхөн жороо,
Бүргэд шонхор,
Мал нь олон
Магнай нь тэнүүн,
Сэтгэл нь уужуу
Сэвгүй ариун
Миний монгол
Мэлтэлзсэн айраг
Эгшиг дуу
Эрх жаргал
Эрдэм соёл
Элбэг баян
Хүсэл нь чандмань
Хүч нь арслан
Авьяас нь живэр
Ажил нь сүмбэр
Миний монгол
Мэдэх бүхэнд
Янагийн жаргал
Яруу найраг
Аялгуу хөгжим
Алаг цэцэг
Эцэг нь Алтай
Эх нь Онон
Толь нь Буйр
Гэзэг нь Сэлэнгэ
Миний монгол
Мишээсэн дагина
Арцсын орон
Жаргалын нутаг
Энэ газар
Энхжингийн өлгий
Хус нь уурга
Хуйв нь Туул
Хурамсага нь Саяан
Хувь заяатай
Миний монгол
Мишээсэн хархүү
Өнөр айл,
Өгөөмөр гэр
Эртний соёл
Өвгөдийн дурсгал
Хөрс нь эрдэнэс
Хөгжил нь үйлдвэр
Садан нь дэлхий
Санаа нь сүү
Миний монгол 1960 он

Унаган хєлгєє дурсан
Уран хуураа татаж
Утгын яруу дуундаа
Уярч хатуужиж суухдаа

Хорвоогийн хамаг явдлыг
Хоёрхон чавхдасаар ярьдаг
Хосгvй нэгэн овог
Азийн цээжинд нутагтай

Жонон хараа амилуулсан
Жороо хоёр чавхдас нь
Бємбєлзvvлэн тэшээд гарахаараа
Дєрвєн цагийн гишигдэлтэй

Хорвоо гэдэг єргєн
Хотол гэдэг олон
Холбож яаж дуулахаараа
Хоёрхон чавхдасанд багтаана вэ

Дєрвєн туурайн тєвєргєєн
Дєхсєєр дєхсєєр тодорно
Хоёрхон чавхдасан дээгvvр
Хойнох тоос нь ч зурайна

Хоёрхон чавхдасан дээгvvр
Урдах зам нь ч дурайна
Алаг зvрхний минь цохилт
Арван хурууны авьяасанд

Хоёр чавхдасаар лугшин
Хонгор амрагаа мєрєєднє
Хоёр чавхдасаар лугшин
Хvслийн далайд умбана

Хоёрхон чавхдасны эгшгэнд
Хорвоо юундаа уярана вэ
Хоёрхон чавдасны эгшгэнд
Хорвоо юундаа баясана вэ

Буурал хорвоогийн тvvхийг
Буман олны хvслийг
Холбож яаж дуулахаараа
Хоёрхон чавхдасанд багтаана вэ

Хорвоо гэдэг хоёрхон єнгє
Хар цагаан хосолно
Хотол гэдэг хос амраг
Зовлон, жаргал хосолно

Єргєн орчлонд хоёрхон чавхдас бий
Єдер гэж бий. Шєнє гэж бий
Єнєр олонд хоёрхон тохиол бий
Учрал гэж вий. Хагацал гэж бий

Хорвоо гэдэг ерген ч
Хотол гэдэг олон ч
Хоёрхон чавхдасанд багтааж
Холбохын учир энээ

Дервен туурайн тевергеен
Дехсеер дехсеер тодорно
Хоёрхон чавхдасан дээгvvр
Хойнох тоос нь зурайна
Хоёрхон чавхдасан дээгvvр
Урдах зам нь ч дурайна

Алаг зvрхний минь цохилт
Арван хурууны авьяасанд
Хоёр чавхдасаар лугшин
Хонгор амрагаа мереедне

Хоёр чавхдасаар лугшин
Хvслийн далайд умбана
Хорвоогийн хамаг явдлыг
Хоёрхон чавхдасаар ярьдаг
Хосгvй нэгэн овог
Азийн цээжинд нутагтай

Жонон хараа амилуулсан
Жороо хоёр чавхдас нь
Бембелзvvлэн тэшээд гарахаараа
Дервен цагийн гишигдэлтэй
1964 on

Завхан аймагт уулзалт хийж байхдаа "Хүний нүүр рүү харж байгаад хэлж байгаа сайшаалын үгийг хараал мэт газар унага, Хүний нүд рүү эгцэлж харж байгаад хэлсэн шүүмжлэлийн үгийг ерөөл мэт тосч ав, тэгвэл чи хүн болно" гэж хэлжээ.
Нэрт яруу найрагч маань олон сайхан зохиолчдыг гараасаа хөтлөн уран бүтээлийн их аянд оруулсан. Нэгэн шавь нь суут найрагч О.Дашбалбар ажээ. Шавь нараас Ламжавын Мягмарсүрэн, Ломбын Нямаа

Миний алаг нүдэн сайн сууж байна уу, Мишигийн Цэдэндорж агсны нэгэн сайхан дуу байдаг

Нэг нэгнээ хайрлавал бид бүгд гайхамшиг болно гэж яруу найрагч Мишигийн Цэдэндорж бичжээ.
Тэртээх далаад оны үест “Утга зохиол, урлаг” сонинд ажиллаж байсан яруу найрагч, орчуулагч М.Цэдэндорж гүүш Б.Ринчен гуайгаас сурвалжлага авахад ингэж хэлсэн байх юм. “Яруу найрагчид хоёр зүйл судалбал зохино. Нэгд: Олон улсын шүлгийн ёсыг, хоёрт: Монголын аман ба бичгийн шүлэг нь түүнтэй нийлдэг эсэхийг үзэх хэрэгтэй” гэжээ. Өнөөдөр ч энэ үг хуучраагүй, харин ч улам чухаг болж байгаа буй за.

Я.Ганбаатар /Хэл бичгийн ухааны доктор/
Эх сурвалж
http://www.mongolinternet.com/famous/MTsedendorj.htm

1932 онд Говь-Алтай аймгийн Наран сумын нутагт (Бурхан буудай уулын өвөрт) нэрт яруу найрагч Мишигийн Цэдэндорж мэндэлжээ
1951 онд (19нас) Багшийн сургууль төгссөн
1953 оноос (21нас) уран бутээлийн гараагаа эхэлсэн.
1964 онд (32 нас) Морин хуур шүлгээ бичсэн
1970 он орчим Зөвлөлтийн шилдэг яруу найраг орчуулгийн 2 боть ном гаргасан.
1982 онд (50 нас) таалал болсон

Боржигин Нацагдоржийн гэрийн үеийн бичмэл:

1. Батмөнх даян хаан
2. Yүний хөвгүүн Гэрсэнз жалайр хунтайж
3. Yүний гутгаар хүү Онохуй үйзэн ноён
4. Yүний ахмад хөвгүүн Абтай сайн хан
5. Yүний ахмад хөвгүүн Эрээхий мэргэн хаан
6. Yүний ахмад хөвгүүн сүсэг хүчин төгссөн Очирбат Түшээт сайн хан Гомбо
7. Yүний ахмад хөвгүүн Түшээт хан Цэвээндорж
8. Yүний нэгдүгээр хөвүүн засгийн төрийн жүн ван Галдандорж
9. Yүний нэгдүгээр хөвүүн Түшээт” хан агсан засгийн хошой чин ван, улсын эфү Довдондорж
10. Yүний нэгдүгээр хөвүүн засгийн хошууны бэйс, хошой эфү Ханживдорж
11. Yүний гуравдугаар хөвүүн дэд зэрэг тайж Гэндэндорж
12. Yүний наймдугаар хөвүүн дөтгөөр зэрэг тайж Жамсранжав
13. Yүний хоёрдугаар хөвүүн дөтгөөр зэрэг тайж Дамдин
14. Yүний нэгдүгээр хөвүүн тайж. Yүний хоёрдугаар хөвүүн захирагч ла
Буянхишиг бөгөөд дөтгөөр зэрэг тайж Цэрэндорж
15. Yүний нэгдүгээр хөвүүн тайж лам Самбуу Yүний хоёрдугаар хөвүүн тайж Цэрэнчүлтэм
Yүний гутгаар хөвүүн тайж лам Лувсанцэрэн
Yүний дөтгөөр хөвүүн тайж Дашдорж
Yүний хөвүүн тайж Нацагдорж
Тайлбар а) Зургадугаар үед сүсэг хүчин төгссөн Очирбат Түшээт сайн хан Гомбо хэмээсэн нь Түшээт хан Гомбодорж, Долдугаар үед Түшээт хан Цэвээндорж хэмээсэн нь Түшээт хан Чахундорж болно.

Зууны Мэдээ
2006/08/23 - 15:20, Лхагва гараг

Их Монгол Улсын 800 жилийн ойд зориулж монголчуудын төдийгүй дэлхий дахины анхаарлыг татсан олон тэмдэглэлт үйл явдал оны эхнээс ар араасаа цувран эх оронд маань болж байна. Эдгээрийн зарим эзэн Богд Чингис хааны байгуулсан Их Монгол Улсын 800 жилийн ойд нэг их хамааралгүй мэт, түүгээр ч үл барам овсгоотой зальтай нь түүгээр далимдуулан “тэнгэрийн од” шүүрч алдар нэр, ашиг завшаан олж байгааг ч нуух юун.

Социализмын үед сэдвийн чухлаар уран сайхны доголдлыг хаацайлсан “саарал урсгал” урсч байсан шиг Их Монгол, Чингис гэсэн нэр орсон сулхан бүтээлээ зах зээлд борлуулах гэж яваа нь цөөнгүй.Чингис хааны дайны сүлд зэвсэг алтан хор буюу (нум сумны) сумыг архины андуу согтуугийн самуурлаар цэргийн хүрээнээс авч гарсан нэгэн явдлаас сэдэвлэн зохиогдсон Аргасан хорчийн домгийн түүхэн үндэслэлийг эрдэмтэд нотолчихоод байхад зарим нэг түүхчийн буруу бичсэнийг далимдуулан Аргасан хуурчийн домог байсан гэх мэтээр төр, засгийн түшмэдийг итгүүлж, кино төрийн хан хуур бүтээх мөнгө нэхсэн нь ч бий.

Энэ мэтээр шоу үзүүлбэрүүдэд төр, засаг төсөв мөнгө харамлаагүйг та бид гайхшран харж байна. Овог удмаа тогтоох хөдөлгөөн өрнөснөөр монголчууд бүгдээрээ Чингисийн алтан ургийн Боржигон овогтон болж Гиннесийн номд орох шахлаа. Түүгээр ч үл барам 1990 оны ардчилсан хувьсгалын эхэн үед “Дархан хилийн хөдөлгөөн” санаачилж, нийгэмд тодорсон цэргийн “бага дарга” П.Давааням үүнийгээ мартчихаад “Чингис хааны академи” гэгчийг байгуулж загвар өмсөгчөөс эхлээд дэлхийн улс орны удирдагчид төдийгүй амьд, үхсэн олон хүнийг гишүүнээрээ зарлав. Газрын эзэн (помещик) болох гэж нас барсан хүмүүсийг хүртэл албатаа болгон бүртгэл цуглуулсан тухай өгүүлсэн В.Гоголийн “Амьгүй албат” зохиолын дүрд ингэж тоглосноо эдүгээгийн Чингисийн алтан ургийн хүнээр тодорч төр, засгаас хэдэн тэрбум төгрөг нэхэв.

Их Монгол Улсын 800 жилийн ойн хүрээнд болсон орон нутгийн бэсрэг наадамд 99 цагаагч гүүний цацал өргүүлэх хүнээр тайж угсаатай хүнийг олох гэж эрэлд мордсон нь ч бий гэлцэнэ. Ийнхүү Чингисийн алтан ургийн ноён, тайж угсаатан үнэд орсон цагт энэ эрхэм алдрын зүй ёсны бүрэн эрхэт эзэн төдийгүй Монголын төр засаг, соёл урлаг, уран зохиолын хөгжилд мөнхийн гавьяа байгуулсан нэг хүнийг бид харин мартаад байх шиг. Энэ бол Их Монгол Улсын 800 жилийн ойгоор мэндэлснийх нь 100 жилийн ой хувь заяаны гэмээр сонин учралаар тохиож буй их зохиолч Д.Нацагдорж билээ.

Их зохиолч Д.Нацагдорж 1921 оны Ардын хувьсгалын дараагаар Цэргийн яам, МАН-ын төв хороо, Засгийн газарт түшмэл, нарийн бичгийн даргаар ажиллаж шинэ төр засгийн албанд хүчин зүтгэж явсан төдийгүй эдүгээ монгол хүн бүхний мэдэх “Миний нутаг”, “Учиртай гурван толгой” зэрэг алдарт зохиолоо туурвиж Монголын шинэ уран зохиолд хүндтэй гавьяа байгуулсныг монгол хүн бүхэн мэднэ. Зохиол бүтээл нь дэлхийн 80 гаруй оронд орчуулагдан хэвлэгдсэн учир дэлхий дахин мэднэ гэх үндэстэй. Харин зохиолч нөхөд нь Боржигин Нацагдорж гэдэг байсан тэрээр үнэхээр Чингисийн алтан ургийн тайж угсаатан байсан агаад ажил албанаасаа халагдан шоронд орж хавчигдаж явсан нь үүнтэй холбоотой гэх үндэслэлтэй. Их зохиолч Д.Нацагдорж их эзэн Чингисийн алтан ургийн тайж язгууртан байсан тухай түүхч доктор А.Очир, Г.Дашням нар 1996 онд хэвлүүлсэн “Д.Нацагдорж: нийгэм, улс төр, эрдэм судлалын үйлс” номдоо архивын түүхэн баримтаар нотлон бичжээ:

Yүнд:

Боржигин Нацагдоржийн гэрийн үеийн бичмэл:

1. Батмөнх даян хаан
2. Yүний хөвгүүн Гэрсэнз жалайр хунтайж
3. Yүний гутгаар хүү Онохуй үйзэн ноён
4. Yүний ахмад хөвгүүн Абтай сайн хан
5. Yүний ахмад хөвгүүн Эрээхий мэргэн хаан
6. Yүний ахмад хөвгүүн сүсэг хүчин төгссөн Очирбат Түшээт сайн хан Гомбо
7. Yүний ахмад хөвгүүн Түшээт хан Цэвээндорж
8. Yүний нэгдүгээр хөвүүн засгийн төрийн жүн ван Галдандорж
9. Yүний нэгдүгээр хөвүүн Түшээт” хан агсан засгийн хошой чин ван, улсын эфү Довдондорж
10. Yүний нэгдүгээр хөвүүн засгийн хошууны бэйс, хошой эфү Ханживдорж
11. Yүний гуравдугаар хөвүүн дэд зэрэг тайж Гэндэндорж
12. Yүний наймдугаар хөвүүн дөтгөөр зэрэг тайж Жамсранжав
13. Yүний хоёрдугаар хөвүүн дөтгөөр зэрэг тайж Дамдин
14. Yүний нэгдүгээр хөвүүн тайж. Yүний хоёрдугаар хөвүүн захирагч ла
Буянхишиг бөгөөд дөтгөөр зэрэг тайж Цэрэндорж
15. Yүний нэгдүгээр хөвүүн тайж лам Самбуу Yүний хоёрдугаар хөвүүн тайж Цэрэнчүлтэм
Yүний гутгаар хөвүүн тайж лам Лувсанцэрэн
Yүний дөтгөөр хөвүүн тайж Дашдорж
Yүний хөвүүн тайж Нацагдорж

Тайлбар а) Зургадугаар үед сүсэг хүчин төгссөн Очирбат Түшээт сайн хан Гомбо хэмээсэн нь Түшээт хан Гомбодорж, Долдугаар үед Түшээт хан Цэвээндорж хэмээсэн нь Түшээт хан Чахундорж болно.

Их Нацагдорж маань хувьсгалт засгийн үед хуучин тайж угсаатан гэж хавчигдаж хэлмэгдэж явсан бол эдүгээ эртний өвөг дээдэс эзэн Чингис хааны нэр сэргэн мандсан цагт хувьсгалын зохиолч гэж мартагдах нь юутай харамсалтай. Түүгээр ч үл барам гадаадын хүмүүс тухайлбал Японы нэрт эрдэмтэн Ш.Озава “Хувьсгалын дараа багагүй бартаат замыг туулсан боловч өнөөгийн Монголыг бүтээн байгуулсны хувьд монголчууд ер бусын үндэстэн юм. Орчин үеийн Монгол Улсын суурийн чулууг тавьсан хэдэн монгол хүн надад тодорхой санагдаж байна. Түүний нэг нь Д.Нацагдорж” гэж хүлээн зөвшөөрч байхад Боржигин овгийн өвөг дээдсийх нь байгуулсан төрийн ойн шуугианд Боржигин Д.Нацагдоржийн мэндэлсний 100 жилийн ойг төр, засаг мартах шахаж байгаа нь их зохиолчийн өөрийнх нь бичсэнчлэн “цагийн байдал ороо бусгаа орчлонгийн амьдрал шальдир булдар” үеийн нийгмийн шилжилт оюуны хоосорлоор хаацайлах нь зүйд эс нийцнэ. Энэ нь “мордохын хазгай” гэгчээр Yндэсний эв нэгдлийн Засгийн газар байгуулагдаад удаагүй оны эхээр болсон анхныхаа хуралдаан дээр их зохиолчийн ойг тэмдэглэх тухай хэлэлцэхдээ төдий л ойшоож үзээгүйгээс үүдэлтэй гэхэд хилсдэхгүй.

Тэгэхэд Эрүүл мэндийн сайд “Дашдоржийн Нацагдорж гэж ямар хүн байдаг юм бэ? Түүний чинь зохиолыг одоо хүн уншдаг гэж үү ийм зүйлд мөнгө зарах хэрэггүй. Одоо зохиол нь жорлонгийн цаас болчихсон шүү дээ” гэж. Л.Гүндалай Гүн галуутай нутгийн их зохиолчийг мэддэггүй “Гүн балай” зан гаргасан мэтээр сонинд нийтэлж “Yндэсний сэхээтнүүд Л.Гүндалайн эсрэг бослого гаргая” хэмээн зохиолч судлаачид дургүйцлээ илэрхийлсэн билээ. Алиа марзан ч гэмээр адал явдлын баатар Л.Гүндалай үүнд балмагдан сурсан зангаараа хэвлэлийн бага хурал зарлан өөрийгөө цагаатгах гэж оролдохдоо “Би ийм үг хэлээгүй Би зовж шаналж байна” тас гүрийсэн боловч “баас хатавч өмхийгөө алдахгүй” гэгчээр “Д.Нацагдоржийн 100 жилийн ойг тэмдэглэхэд 22 сая төгрөг зарцуулахыг л би эсэргүүцсэн нутаг усныхан, нутгийн зөвлөлийнхөн нь их зохиолчийнхоо ойг тэмдэглэж болохгүй гэж үү төсвийн мөнгийг хамаагүй зарах хэрэггүй. Хэрэгцээтэй газар нь хөрөнгө оруулалт хийх нь чухал” гэж далд санаагаа илчилж билээ.

Ингээд дараа нь ДОХ-ын эсрэг тэмцэх нэрээр “Бэлгэвч, бас дахин…” гэж улиглан засгийн сайдын намбанд тохирохгүй дүр төрхөөр цэнхэр дэлгэцийн суваг болгоноор шахам айл бүрийн хойморь залрахдаа зарцуулсан хөрөнгө оруулалт нь их зохиолчоос харамласан 22 саяас давсан ч байж магадгүй. Уг нь нэг удаа хэрэглээд өнгөрөх “бэлгэвч” суртачлан түүнийхээ худалдааны менежерийн үүрэг гүйцэтгэхийн оронд их зохиолчийн бичсэн эрүүл энхийн шүлэг тухайлбал, “Яр янхны шуудан” зэрэг шог зохиолын учрыг таниулан залуучуудын билиг оюунд хандсан бол нийгэмд үзүүлэх нөлөөгөөр их байсан болов уу.

Тэгээд ч их зохиолчийн эрүүл мэндийн тухай цуврал шүлгүүд үе үеийн Монголын хүн ардыг эрүүлжүүлэхэд онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд энэ утгаар авч үзвэл Эрүүл мэндийн яам Д.Нацагдоржийн оюуны өмчийг ашигласныхаа төлбөрийг түүний 100 жилийн ойг тэмдэглэх үйлсэд зориулан нутаг усныхан, нутгийн зөвлөлийнхөнд нь өгөх учиртай. Монголд төдийгүй гадаадын 80 шахам оронд зохиол бүтээл нь орчуулагдсан тул дэлхий дахинаараа тэмдэглэх учиртай их зохиолч Д.Нацагдоржийн мэндэлсний 100 жилийн ойд төр засгийн харамлан байж өгсөн хэдхэн сая төгрөгөөс завших гэж чоно борооноор гэгчээр “сэм бор”-ууд гэтэн сэмхэн ашиг горилсоор буйг нуух юун. Энэ талаар Монгол улсын соёлын гавьят зүтгэлтэн Д.Нацагдоржийн шагналт эрдэмтэн зохиолч С.Лочин санаа зовниж “Их зохиолчийн нэрээр ашиг олж явна” (ӨМ.2006.¹44) “Гэтсээр явна уу” (ӨС.2006.¹113) нийтлэлүүддээ үнэн шударгаар шүүмжилжээ.

Yнэхээр СУИС-ийн захирлаар ажиллаж буй Д.Цэдэв 1980 хэдэн онд МЗЭ-ийн даргын албан тушаалаа ашиглан өөрийгөө ерөнхий редактороор томилж, мэргэжлийн судлаач эрдэмтдээр Д.Нацагдоржийн зохиолын сонгомол эхийг бэлтгүүлснээ дур мэдэн 1996 онд “Зохиолын бүрэн түүвэр” нэрээр хэвлүүлэн ашиг олж улсын хөрөнгөөр Д.Нацагдоржийн зарим гар бичмэлийг худалдан авч хувьдаа эзэмшсэндээ үл ханаж буй бололтой “Эдүгээ Д.Нацагдоржийн судлаач биш атлаа БСШУЯ хавиар их зохиолчийн түүврийг хэвлүүлэхээр “сэмхэн гэтэж яваа” ажээ.

МЗЭ-ийн дарга байхдаа зохиолчдын бүгд хурлын илтгэлийг комисс томилон бэлтгүүлээд түүнийг өөрийн нэрээр хэвлүүлэн оюуны өмч болгодог үеэ хэвээр байгаа гэж бодож яваа юм биш биз. Их зохиолчийн зохиосон эмхэтгэл түүврийг хэвлэн нийтлэн ашиг ологсод ганц энэ бус, зохиол бүтээлийг нь хэвлэж нийтлэсэн хэвлэлийн компани олон. Энэ жил л гэхэд хэвлэлийн нэг том компани Д.Нацагдоржийн мэндэлсний 100 жилийн ойд зориулсан зохиолын түүврийг нь олон хувиар хэвлэжээ. Сонгомол эх бүрэн зохиолын эмхэтгэл түүврүүд хойшид ч гарах нь тодорхой.

Иймд кирилл монголоор их зохиолчийн бүтээлийг янз бүрийн нэрээр хэвлэх нь төдий л сонин бус бөгөөд зохиолчийн гар бичмэл олны хүртээл болоогүй нөхцөлд уйгаржин монгол бичгээр буй гар бичмэлтэй нь сайн нягтлан тулгаагүй, буруу гаргасан гэсэн зэмлэл тасрахгүй нь лавтай. Харин түүний зохиолын гар бичмэл 80 шахам жилийн хугацаанд сэвтэн он жилийн шалгуурыг даахгүй болж буйг онцгой анхаарч хуучны ном судар сэлгэн хэвлэдэг аргаар орчин үеийн техник хэрэгсэл ашиглан олны хүртээл болгон нийтлэх нь илүү зохиостой бөгөөд ийнхүү хойч үедээ тэр эрхэм нандин өвийг үлдээх нь өнөө үеийн төр, засгийн үүрэг гэж болно.

Дэлхий дахинаа сонгодог зохиолчдынхоо бүтээлийг үндэсний баялаг-үндэсний бахархал гэж үзэн төрийн мэдэлдээ авч хамгаалж, хямгадаж, хэвлэн нийтлэх, хувилан олшруулах ажлыг засгийн газрынхаа шийдвэрээр хийдэг ч ёсон бий. Эзэн Чингис хааны алтан ургийн удмын тайж, их зохиолч Боржигин Д.Нацагдоржийн ойг ийнхүү аймаг сумынхан нь чадлаараа мэрийж, сонин сэтгүүлд ганц нэг өгүүлэл гарах төдийгөөр мартагдах шахаж, төр засгаас баталсан төсөв нь эзнээ олохгүй хэн нэгний олз завшаан болж магадгүй байхад тэмдэглэн өнгөрүүлэх зөвлөл анхныхаа хурлыг хийсэн хийгээгүй нь тодорхойгүй байгааг юугаар тайлбарлах вэ?

Дөнгөж өнгөрсөн онд нэгэн нэрт эрдэмтэн зохиолчийн ойг төр засгаас боломжийн хирээр анхаарч БСШУЯ-ны дэд сайдаар удирдуулсан комисс ажиллан оны эхнээс мэндэлсэн өдрийг нь хүртэл цуврал тэмдэглэлт үйл явдал зохион байгуулж зөвхөн хөшөөг нь урлан босгоход зориулж 60 орчим сая төгрөг өгснийг “эрдэм ном эрхэм баян” хэмээн дээдэлдэг монгол түмэн талархан хүлээж авсны эрч хүч өвөг дээдсийнх нь байгуулсан Их Монгол Улсын 800 жилтэй өлзий учирлаар давхацсан их зохиолч Д.Нацагдоржийн мэндэлсний 100 жилээр сулардгийн учир юу вэ.

Иймд анхныхаа хуралдаанаар бэлтгэл мууутай тулгамдсан байж магадгүй тул эдүүгээ тэмдэглэлт үйл явдал, ойг тэмдэглэх талаар туршлагатай болсон үедээ Засгийн газрын хуралдаанаар Чингисийн удмын Боржигин овогт их зохиолчийн ойг тэмдэглэх талаар оносон алдсанаа цэгнэн асуудлыг дахин авч хэлэлцэн төсвийн нэмэлт тодотгол хийж Их Монгол Улсын ойд зориулсан янз бүрийн шоу, наадам цэнгээнд найр тавин өгч буй хөрөнгөнөөсөө Д.Нацагдоржийн ойд илүүчилбэл яасан юм бэ.

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Д.Нацагдоржийн шагналт зохиолч Х.Сампилдэндэв