- Чанагш юм бүхэн улирч одно
Цагаан уул цэцэг хээрийн салхинд сэмэрч одно
Чамайг гэх хайр минь цагийн эрхэнд бүдгэрч одно
Чанагш юм бүхэн улирч одно... Ж.Болд-Эрдэнэ

M. Saruul-Erdene (Indiana University)

Хөгжил хувьслын философи найргийн хэлээр байгаа нь энэ. Физикчид энерги шилжихийг, химичид урвал гарцаагүйг өгүүлэх нь Болд-Эрдэнэ найрагчийнхаас хол зөрөхгүй мэт. Мөнх юм гэж үгүй, үүдсэн болгон дуусна, бүтсэн бүхэн эвдэрнэ хэмээн Нагаржуна сургана. “Мөнх хөх тэнгэр” л гэнэ, озоны давхарга энэ янзаараа нимгэрээд цоороод байвал яваандаа хөх биш болох байлгүй.

Чанагш юм бүхэн улирч одох нь хүний хэлэнд ч мөн хамаатай. Амьд организм болгон байнга хувьсан өөрчлөгдөж байдгийн адил хэл бас ямагт хөдөлгөөнд оршиж, үргэлж өөрчлөгдөж байдаг юм. Үргэлж хэрэглэж яваа бид харин үүнийг тэр болгон анзаараад байхгүй. Өглөө босоод тольдоход царай тань өчигдрийнхтэйгээ л адил харагддаг биз дээ. Өдөр болгоны царай адил атлаа арван жилийн өмнө хойнох ов ондоо байдагтай адил хэл алгуур боловч байнга хувьссаар байдаг. Хүний царайны арван жилийн хувьсал хэлэнд бол хэдэн зуун жилийнхтэй дүйнэ.

Хэлний хамгийн хөдөлгөөнтэй, эмзэг хэсэг бол үгийн сан. Ажигч нэг нь хэдэн жилийн өмнөхөөс өөр үг хэллэг хэрэглэдэг болсныг, бас зарим нэг үг хэллэг мартагдсаныг хэлж чадна. Ялангуяа этгээд үг хэллэг бол хувцасны моод шиг байнга солигдож байдаг. Ээс залуу, лайтай, шуналын микроб гэх мэт этгээд үгс бараг мартагджээ. “Бохь гашилах” гэдэг хэллэгийг одоогийн залуус бараг л ойлгохгүй болов уу? Сүү гашлахаас бохь гашилна гэж байх гэж үү? Байсан л юм даа. Бохийг чинь долоо хоног тасралтгүй зажлахаар сүүлдээ гашилчихдаг юм.

Үг ч яах вэ, мартагдаад бас шинээр бий болоод байдаг юм байж. Тэгвэл бохийг гашилтал нь зажилдаг байсан тэр үед а авиа илүү хойгуур хэлэгддэг ч юм уу, ирээдүй цагийг –жээ нөхцөлөөр илэрхийлдэг байсан биш болохоор авиазүй, хэлзүй хоёр ердөө өөрчлөгддөггүй юм биш үү? Мөнхийн юм байхгүй гэдэг философи үнэндээ хэлний бүх давхаргад хамаатай.

Монголын Нууц Товчоон дахь баримтаар жишээлэн хэлний хувьслын ерөнхий зургийг гаргахыг оролдъё.

1. Авиа аажуухан хувьсана

Нууц товчооны 74-р зүйлд Хөэлүн экийн көүд ... “жасагтан сэчэд болба” хэмээж. Өөрөөр хэлбэл хэдэн зуун жилийн өмнө Монголчууд ийн ярьдаг байж. Монгол хэлний эгшгээр хэлсэн олон үг өмнөө хөндийн Х авиатай байснаар Өүлүн эхийн нэр Хөэлүн байв. “Эх” нь “эк”, “хөвүүд” нь “көүд” байснаас харахад тэр үеийн “к” авиа зөөлөрч одоо “х “ болсон байна. Баруун Монголд одоо ч зөөлрөөгүй, хэвээр байгааг та мэднэ. “Жасагтан” нь “засагтан”, “сэчэд” нь “сэцэд” болсон хувьсал сонирхолтой. Халхын аялгуунд “ж” авиа “ж – з”, “ч” авиа “ч - ц” болон салаалж хөгжсөн бол Өвөр Монголд хэвээрээ буй. Буриадад бол “ч” нь “ц” болоод зогссонгүй, цаашид “с” болсон бөгөөд жинхэнэ “с” нь харин хөндий “х” болчихсон байгаа.

2. Хэлзүй вирустаж хувьсана.

Энэхүү өгүүллийг эхлэхэд иш татсан шүлэг цаашид үргэлжлэхдээ

Нарыг зүглэсэн усны модон хорхойг
Навчилж өөрчлөгдөхөд хүмүүс ой шугуй хэмээнэ... гэдэг. Алтай язгуурын хэлнүүдийн үгзүйг судалсан зарим судлаач Монгол, Түрэг, Манж хэлнүүд дэх тийн ялгалын нөхцөлүүдийг эрт цагт бүгд бие даасан үгс байсан гэж дүгнэдэг. Монгол хэлэнд хамгийн сүүлд үүссэн чиглэхийн тийн ялгалын руу/ рүү, луу/лүү нөхцөл л гэхэд “уруу” гэсэн үгнээс гаралтай нь энэ онолыг батлах энгийн жишээ. Тэгэхээр мөнөөх найргийг хэл шинжлэлд буулгавал

Угтаа бие даасан үгсийг
Утгаа алдан өөрчлөгдөхөд хүмүүс нөхцөл дагавар хэмээнэ гэж болох юм.

Ер нь хэлзүйг “вирустаж” хувьсдаг гэж хэлж болно. Англи хэлний эртний баримтуудыг үзвэл fox (үнэг) – ийн олон тоо нь foxas, харин tunge (tongue буюу хэл) – гийн олон тоо нь tungan, waeter (water буюу ус) бол ганц, олон тоот хэлбэр нь адил, boc (book буюу ном) –ын олон тоо нь bec байжээ. Гэтэл олон тоо үүсгэх –s залгавар хэлэнд вирус мэт тархаснаар өнөөгийн англи хэлэнд зөвхөн foxes төдийгүй tongues, waters, books (эртний хэлбэрээ хадгалсан бол book – ийн олон тоо нь beek байх ёстой) гэх мэт хэлбэрүүд бий болсон байна. Ингэж нэг хэлбэр нь дийлэхэд нөгөө нь дийлдэж үгүй болно. Монгол хэлний өгөхийн тийн ялгалын –д, -т нөхцөл вирус мэт тарж, оршихын тийн ялгалын –аа (танаа, хотноо гэх мэт үгийн) нөхцөлийг хэрэгцээнээс зайлуулж байна. –тай бас –лугаа - г түлхчихжээ.

Монголын Нууц Товчооны 17-р зүйлд “Алан гоа эрэ үгэүй бөэд гурбан көүд төрэүлби” гэж гардаг. Өдгөөчилбөл “Алан гоо нөхөргүй атлаа гурван хөвүүн төрүүлэв” болно. Хэрхэн төрүүлснийг нь сонирхохоо болиод хэлзүй нь яаж өөрчлөгдсөнийг ажиглая. Үгүй гэдэг үг үгэүй гэсэн хэлбэртэй байгаа нь хүйсээр зохицож байгаа хэрэг. Алун гоогийн тухайд хэрэглэсэн учраас эм хүйсийн ганц тоот хэлбэрийг сонгож. 195-р зүйлд “би .. дэү нэр үгэү” гэж гардаг нь эр хүйсийн ганц тоо, 51-р зүйлд “Хадаан, Төдөэн хояр ураг үгэүн бүлээ” хэмээдэг нь даруй олон тоот хэлбэр мөн. Үүнээс гадна өнгөрсөн цагт “төрэүлби” буюу -би нөхцөлийг хэрэглэсэн нь эм хүйсийн ганц тоо, эр хүйсэнд бол “Добун мэргэн үгэү болба” хэмээн –ба нөхцөл хэрэглэдэг байжээ. Өөрөөр хэлбэл Монгол хэл өнөөгийн орос хэл шиг үйл үг нь (читал, читала, читали) тоо, хүйсээр зохицдог байж. Түүгээр ч барахгүй “гурбан көүд” хэмээн тодотгуулагч нь олон бол тодотгогч нь бас олон тоонд байдаг байсан нь одоогийн англи хэлнээ three books хэмээдэгтэй яг адил байжээ.

3. Андуураад байвал хувьсаад байна

Монголд их олон спорт дотоодын зохион байгуулалтад орж, бүлгэм үүсгэн, тэрхүү бүлгэмийн багууд хоорондоо өрсөлдөн аваргаа тодруулах болсон билээ. Ийм бүлгэмийг юу гэдгийг та мэдэх үү? Гадаадын спортыг сонирхогч хэн бүр “лига” буюу league гэсэн үг гэж мэднэ. Ингээд манайхан ч өөрийн лигатай болов. Лига гэдгийг монголчууд харин лийг хэмээн дууна. Лигийн аварга, лигийн шилдэг тоглогч гэх мэт үгс хэн бүхний чихэнд дасал болж эхэллээ. Гэтэл нэг удаа хамт ажилладаг багш маань надаас “Волейболын лий юу болж байна?” хэмээн асууж байна. Лийгийн гэдэг үгийг дүүгийн, хүүгийн гэх мэт үгстэй адилтган бодож, үндсийг нь ялган авахдаа лий гэж боджээ. Үүнээс хойш ялангуяа Монгол эмэгтэйчүүдийн ихэнх нь лийгийн тэмцээнийг лий гээчийн тэмцээн гэж ойлгож явдгийг анзаарч билээ.

Лий гэж шинэ үг Монгол хэлэнд бараг үүсэхгүй байх л даа, гэхдээ хэлний түүхэнд яг ингэж буруу задалснаас болж шинэ үг хэллэг үүссэн түүх түгээмэл. Англи хэлний nickname – хочилсон нэр гэсэн үгийг одоо бүгд nick + name хэмээн задлан ойлгох бөгөөд үүнээс үндэслэн nick буюу “хоч” гэсэн үг бий болгожээ. Гэтэл энэ үг нь эртний англи хэлэнд ekename байсан агаад eke нь “бас”, “мөн” гэсэн утгатай үг байв. “Бас нэгэн нэр” нь хоч байсан хэрэг. Англи хэлний дүрэм ёсоор энэ үг эгшгээр эхэлсэн тул an ekename гэж ялгац гишүүнтэй хэрэглэгдсээр яваандаа an ялгацын n гийгүүлэгч арынхаа үгний эхлэл мэт болж, a nickname болсон байна. Андуураад байна, андуураад байна...

4. Үгийн утга шилжиж хувьсана

Өэлүн үжин Есүхэйд булаагдаад явж байхдаа эр нөхөр Чилэдүдээ ихэд санаа зовон

Ах минү Чилэдү
Хий өөд хөхлөөн хийсэгсээр
Хээр газар хээлээн өлсөгсөөр бүлээ ... (Монголын Нууц Товчоо, 56-р зүйл) хэмээн гашуудан өгүүлдэг.

Эр нөхрөө ах гэж хэлснээс гадна хий гэсэн үг одоогийн “салхи”, хөхөл нь “гэзэг”, хээл нь “гэдэс” гэсэн утгаар тус тус орсон байна. Хий, хээл хоёр одоо ямар утгатай болсныг та мэднэ. Үгийн утга ингэж шилжин хувьсдаг аж. Тонилох гэхээр одоо бол “талийх”, “үгүй болох” гэсэн утга л толгойд бууна. “Тарпо чэнпо” буюу “Ихэд тонилгогч” гэсэн судрын нэрийг хараад зарим нэг нь хараалын ном байна гэж бодож мэдэх. Энэ судрын англи орчуулга нь “Great Liberation” бөгөөд ийн орчуулахын учир нь “тонилгох” гэдэг нь угтаа сансрын хүлээснээс ангижруулах буюу “чөлөөлөх” гэсэн утгатай үг юм.

Энэ ертөнцийн бүхий л юм үзэгдэл, түүний дотор хэл ийнхүү байнга хувьсан өөрчлөгдөж байдаг ажээ.
Алган дээрээс минь элс гоожих шиг
Алгуурхан өдөр хоног улирч байна
Аниргүйн дунд хад чулуу элэгдэж
Аяархнаар гол ус эргээ долоож байна ... (Очирбатын Дашбалбар)

dayarmongol.com