Багануурт болсон Монголын Зохиолчдын Эвлэлийн 80, “Бага нуур” ХК-ийн 35 жилийн ойд зориулан зохион байгуулсан “Шувуун саарал” богино өгүүллэгийн наадамд лууны зулзага” өгүүллэгээрээ оролцож дөрөвдүгээрт байрт шалгарлаа.


Жан овогт өмхөрч муудсан шавар тагзандаа амьсгал хураахаа хүлээн толгой тархи нь маналзан хэвтэхүйд ухаан санаанд нь эрт урьдын түмэн явдал хойно урдаа орон, эмх замбараагүй чихцэлдэн дурсагдах агаад түүний дотроос сэтгэл зүрхнээс нь эдүгээг хүртэл салаагүй нэгэн гашуун дурсамж байн байн голыг нь зурна. Тэр бол гуч гаруй жилийн өмнө болсон явдал. Өндөрлөж зассан тавцан дээр хувьсгалын эсэргүү, ядуу ардыг дарлан мөлжигч газрын эзэд, хаан язгуур угсаатнуудыг олны нүдэн дээр жигшүүлэн цээрлүүлж, цаазлан хороож байсан цаг. Шинэ цагийг бүтээгч залуучууд “улаан хамгаалагч” нэрийн дор юугаа ч мэдэхгүй цөс нь хөөрч, хавьтсан ойртсон болгоноо “хуучирсан, ялзарсан” хэмээн хүйс тэмтэрч, эвдэн сүйтгэж, галдан шатааж, ёстой л газрын хөрстэй тэгшилж байлаа. Тэр дунд Жан овогт улаан тугийг мандуулан хувьсгалын дуу дуулж, “эсэргүүнүүд”-ийг хайр найргүй илчлэн баривчилж, цаажлан хороох тэргүүн шугаманд “Ура” хашгиран давшиж явсан билээ.
Гэтэл яасан гээч. Нөгөө тавцан дээр өвөг эцгийг нь хүлж авчраад энгэрт нь “Хувьсгалын эсэргүү, ялзарсан феодалын үлдэгдэл, дарлан мөлчигчийн залгамж халаа” хэмээсэн томоо гэгчийн пайз зүүж, сөхрүүлэн суулгасан байлаа. Жан овогт өөрийн мэдрэлгүй тавцан дээр үсрэн гарч “энэ чинь юу болж байгаа юм” гэтэл намын хорооны дарга “Намын үүрийн даргаа энгэрт нь байгаа пайзыг харахгүй байна уу. Таны хамар дор, бүр нэг гэрт феодалын үлдэгдэл байхад одоо хүртэл чимээгүй байсныг юу гэж ойлгох вэ. Энэ чинь “хувьсгалын эсэргүүг нуун дарагдуулсан” гэдэг ялд унахад чинь хангалттай шалтгаан болно. Иймд чи үнэхээр хувьсгалч, Хятад орныг шинэчлэгч мөн юм бол энэ дарлагч ангийн үлдэгдлийг өөрийн гараар утсгаж, олны өмнө хувьсгалд үнэнч гэдгээ харуул” хэмээн том гэгчийн мод гарт нь бариуллаа. Жан овогт өвөг эцгийн зүг гэмшилтэйгээр харахад өвөг эцэг “намайг алаад ч болохноо амьд гар” гэсэн харцаар цоо ширтэж байлаа. Жан овогт нөгөө модоо барьсан чигтээ өвөг эцгийн зүг гөлрөн зогсож байтал, “Бушуулаач, дараагийн эсэргүүнүүд дараалаад хүлээж байна” гэж дарга ширүүн догшиноор зандран хашгирлаа. Жан овогт “Аа” хэмээн муухай орилоод өвгийн толгойг хага цохив. Цусанд улангассан араатан мэт “Май, май” хэмээн хар тэнхээгээрээ дахин дахин цохисоор байлаа. Тавцан тэр аяараа цусанд будагдаж, өвөг эцгийн цогцос танигдахын аргагүй тамтаг болоход дарга “Одоо болно” гээд ухаан мэдрэлээ алдсан түүнийг хүчирхэг гараараа шилэн дээрээс нь шүүрч арагш нь татах хүртэл балбасаар л байсан юм. Тэр дөнгөж сэхээ орон цусанд будагдсан модоо шидэхэд намын дарга түүний баруун гарыг дээш нь өргөж, “Энэ хүн хувьсгалд үнэнч гэдгээ харууллаа” хэмээн чанга дуугаар зарлан тунхаглав. Жан овогт гарыг нь сул тавихад эргэж ч харалгүй гэрийн зүг салгалж билээ.
Түүний өмнө тэнгэр, газар дайвалзан эрээлжилнэ. Тархи нь задарч, чамархай нь хагарч байна уу гэмээр толгой нь тэсэхүйеэ бэрх өвдөж байсан юм. “Хувьсгалын ажил” гэсээр өчнөөн хоног барааг нь хараагүй гэртээ орж ирэхэд гэрлээд жилийн нүүр үзээгүй эхнэрийнх нь гар салганан: “Танай овгийнхноос чи л ганцаараа үлдлээ. Одоо чи намайг алах уу” хэмээн хоолой чичрүүлэн асуулаа. Жан овогт “Юу би ганцаараа…Бусад нь, охин дүү, нагац ах… ” гэхэд эхнэр нь “Бүгд та нарын гарт…” гэлээ. Жан овогт сүхээр цохиулсан мэт ханзан дээр яг хийтэл суув. Эхнэрээ хэсэг гөлөрснөө “Нээрээ энэ маань бас л хаан язгууртай эмэгтэй шүү дээ. Өвөг эцэг язгуур угсаатай эхнэр авч өгнө” гэж бид хоёрыг хар багад минь сүйлсэн биш билүү” хэмээн бодож амжсансан.
Өвөг эцэг “Хүү минь манайхан чинь хаан угсаатай хүмүүс. Миний элэнц хаан ширээнд залагдахын даваан дээр Манжид эзлэгдэж, бидний хүсэл газрын гаваар орсон гэдэг. Түүнээс хойш хоёр зуу гаруй жил өөд нар харсангүй. Тэр үед элэнц Манжийн цэрэгт албадан татагдаж Ар Монголд очиход “хожмын өдөр тэнд л улсаа байгуулж, эцэг өвгөдийнхөө хүслийг биелүүлж, сүнсий нь аргадах юм байна” гэдгийг зөн совингоороо мэдсэн гэдэг. Тэгээд тэнд хаан эцгийнхээ сэлмийг нэгэн агуйд нууж, “Нэгэн цагт үр удам маань энэ газарт хаан төрийг мандуулна” хэмээн тангараг өргөсөн гэдэг юм. Миний үед бүтсэнгүй. Чиний эцгийн үед ч бүтсэнгүй. Харин чиний үед юмуу, чиний үр хүүхдийн үед бүтэж магадгүй. Иймд бидний нар урдаас биш, ардаас мандах тул тэр зүгт хараагаа чиглүүлж яваарай. Чи л эдэн дотроо арай цөстэй, холын бодолтой нь” хэмээн аминчлан захиж, сэлэм нуусан агуйн газрын зураг өгч асан нь тов тод. Магадгүй тэр л захиасаар “суусан цэцнээс явсан тэнэг дээр” хэмээн тулгар биетэй эхнэрээ дагуулан өвгөө хөнөөсөн тэр шөнөдөө л Дундад их улсаас оргон зайлж билээ.
Жан овогт бүгшүүлэн ханиаж хэвтэхдээ толгойгий нь түшиж суусан хүүдээ:
-Миний чулуу дэрлэх цаг иржээ. Чи Мин үндэстэн гэдгээ хэзээ ч мартаж болохгүйтэй адилхан хүслээ гүйцээхээс нааш удмын тухай ганц ч үг ганхийж болохгүй. Өдийг хүртэл газар нутгийн эзэн болохын төлөө тэмцэж ирсэн эцэг өвгөдийнхөө сүнсийг… гээд дахин бүгшүүлэн бөглөрснөө арай гэж амьсгаа аваад … амраамаар байна гэлээ. Тамирдсан бие нь хэсэгтээ л тайвширч чадахгүй амьсгаадсанаа:
-Бас нэг захих юм бол ээжийгээ сайн асраарай. Хаан дээд язгууртай, үзэсгэлэнтэй сайхан бүсгүй байсан юм шүү. Чиний төлөө амиа үйхээс ч буцахгүй, чамайг тэжээх гэж шүдээрээ газар мэрж зүтгэсэн эхийгээ зовоовол хүсэл тань биелэхгүй. Үүнийг битгий мартаарай, чиний цаашаа хөгжиж, хөлжихөд хүрэлцэхээр хэмжээний зоос, бас нөгөө газрын зургийг ногооны талбайн зүүн хойно булсан байгаа. Сайн цаг удахгүй ирнэ. Тэвчээртэй хүлээгээрэй. Санасандаа яаж хүрэхийг чиний ухаан мэднэ гэж арай ядан үгээ зөөж хэлснээ дахин бүгшүүлж, бөглөрөн царай нь цэлдэн хөх боллоо. Гэнэт ганцхан гүнзгий амьсгалахдаа энэ орчлонгоос авах сүүлчийн агаараа нэг мөсөн татах нь тэр ээ. Хүү:
- Ааваа… гээд хэсэг чимээгүй суулаа. Түүнд “Манай Жан овогтууд хаан удамтай юм шүү. Гагцхүү өөрийн газар нутагтай болчихвол дэлхийн эзэн болно хэмээн үе дамжин тангарагласаар өдийг хүрлээ. Дундад улсад соёлын хувьсгал гарахад “хааны удмынхан” гэдгийг минь нэг “гөлөг” илчилснээс манайхан толгой дараалан хядуулж, би ээжийг чинь дагуулан түмэн бэрхшээлийг туулан Ар Халх руу амь зулбаж ирсэн юм. Түүнээс хойш өмхий жорлон ухаж, гол зогоож ирлээ. Даанч гутмаар. Хятад их гүрэнд байгаад нэмэргүй. Түмэн шоргоолж шиг олны дундаас гэрэлтэн гарч хаан болох нь бүү хэл толгойгоо ч цухуйлгаж чадахгүй. Харин энэ Монгол. Чамд Монгол, хятад хэлийг эн тэнцүүхэн сургасны учир энэ. Хоёр сэлэмтэй хүн хоёр гараараа зэрэг байлдана. Ганц сэлэмтэй хүн сэлэмгүй талаасаа цавчуулна” хэмээн сургаж, борви бохисхийлгэлгүй ногооны талбайд сөхөрч унатал нь ажиллуулж, өлөн зөлөм өсгөснөөс биш, сохор зоосны тухай үнэр ч авахуулаагүй билээ. Зоосны тухай эмгэнээ эзгүйд хэлсэнийг бодоход ээжээс нь ч нуусан бололтой.
Х х х
Эцгийн хэлснээр сайн цаг ирлээ. Монголд төрийн эргэлт гарч, паспортыг иргэний үнэмлэхээр солилоо. Жан овогт яаж энэ завшааныг алдах билээ. Мөнгөний төлөө нүдээ ухаж өгөхөөс буцахгүй нэгэнд хэдэн төгрөг атгуулж, “халх боржигон” овог авч, нэрээ “Жаргалын Баянмонгол” хэмээн солилоо. Монголын шинэ төр газрыг иргэддээ өмчлүүлэх болсон нь Жан овогтод “тэнгэрийн умдаг” атгуулах нь тэр ээ. Эзэнгүй юм шиг цэлийх онгон зэлүүд газрыг харах болгонд шүлс нь сул асгарч, төвөнхөө гүрвэлзтэл залгидаг билээ.
Жан овогт “шинэ төрд суудлаа зассан” гэж цээжээ дэлдсэн нэгэн эртэй гайгүй “зузаарч”, түүний нууц ивээн тэтгэгч боллоо. Тэрээр ямар амьдардгаа үзүүлж, итгэлий нь бүтэн хүлээхийн тулд түүнийг гэртээ урьжээ. Хэний ч хараа булаам европын орчин үеийн загвар хийцтэй, эргэн тойронд нь зүлэг, мод суулгаж тохижуулсан, “энэ цагийн шинэ баячууд” хэмээн хамраа сөхсөн залуусын хэлбэрддэгээр “Рэд Хаус” хэмээх англи нэр өгсөн хоёр давхар орон сууцтай билээ. Түүний гэрт орж ирсэн хэн ч Мин үндэсний Жан овогт гэж төсөөлөхийн аргагүй монголжуу ахуйтай. Харин ажигч гярхай нүдээр сайтар шинжих юм бол цусанд нь шингэсэн….. хятад гэдгийг нь төвөггүй мэдэж болмоор. Одоог хүртэл түүнийг тэгж сонжсон хүн огт үгүй. Гэтэл хятад аялгуутай ярьдаг эх нь шувуун хөлөөрөө цөмцөгнөсөөр орж ирээд, өнөө Монголтой тонголзон мэндэлдэг байгаа. Найз нь ээжийг нь хараад цочих мэт болсноо, царай нь барсхийв. Жан овогт ээжийгээ “гар” хэмээн сэмхэн дохилоо. Зочин:
-Энэ хүн таны юу юм бэ? хэмээн их л сэрдэнгүй асуухад:
-Өө манай түншийн ээж. Ээж минь үхэхээсээ өмнө Ар халхын агаар залгиж үзнэ гээд амар заяа үзүүлэхгүй юм гэж гуйгаад байсан юм. Одоо яая гэхэв түншийнхээ хүчээр л арилжаа наймаа бүтэж, тандаа хүртэл бага сага юм хүртээж байгаа болохоор… гээд инээлээ.
Зочныг явсаны дараа минчийтлээ уурласан Жан овогт:
-Үхсэнээ хийж орж ирсэн юм. Чамаас болж миний хамаг ажил нурлаа хэмээгээд өмднийхөө тэлээг шувт татан авч, хамаг чадлаараа сэгээ сөгөөгүй ороолгоход эх нь орь дуу тавьснаа нуруугаа даран чимээгүй гиншлээ. Жан овогт дэлбэрэх шахан аахилж, “алчихалтай билээ. Даанч даанч аав…” хэмээн хөмхийгөө зуужээ.
Маргаашаас нь эмгэн гараашын ар талын харанхуй зооринд хоригдлоо.
-Ээж минь танд амар, надад ч амар. Нүдээ анитал чинь энд л байлгахаас. Хэзээнээсээ Хан үндэстэн гай болсон бүсгүйчүүдээ харанхуй сүмд насыг нь дуустал нар, салхины бараа харуулалгүй хорьдог нь заншил юм чинь гэжээ.
Х х х
Хоёр жилийн дараа. Жан овогтын эхнэр халамжтай, мөнгөтэй, ажилсаг, эелдэг зантай, “Хэзээ нэгэн цагт би Монголын төрд гарч “хаан” сууна. Би биш гэхэд миний хүү” хэмээн тоглоом шоглоомын дундуур хэлж хэвлийг нь энхрийлэн илдэг нөхрийнхөө ивээлд хүүгээ төрүүлэхээр хүлээж байлаа. Өнөө цагийн Монголд иймэрхүү эрчүүд ховордсон болохоор бүсгүй, түүний эцэг, эх ч “аз таарч, ерөөлөөр учирсан хань” хэмээн ихэд хүндэтгэн хайрлана.
Нэг өдөр нөхрийнхөө эзгүйд бүсгүй салхилахаар гэрээсээ гарчээ. Гэтэл юу харсан гэж санана аа. Хашаан дотор нь хир дагандаа өнгө нь мэдэгдэхээ больсон ноорхой хувцастай, цаас шиг цагаан царай нь хөхөр даасан, ёстой л утсан чинээ улаан гол дээр арьс тохуулсон гэмээр жижигхэн эмгэн нүхний амсар дээр амьсгаадан дээшээ харж хэвтэхийг хараад цочин балмагдаж дуу алдлаа. Бүсгүйг харсан эмгэн, сөөнгөтөж суларсан хоолойгоор:
-Охин минь битгий ай. Би Баянмонголын ээж нь байна хэмээн харь аялгуутай хэлэхэд бүсгүй:
-Юу, та юу хийж байгаа юм бэ? гэлээ. Эмгэн:
-Ойрт охин минь. Би хоёр жил цэвэр агаар амьсгалсангүй. Үхэхийнхээ өмнө гэгээн нарыг үзэх гэж энэ нүхийг жилийн өмнөөс дороос нь ухсан юм. Битгий ай. Миний төрсөн ганц хүү Хятад гэдгээ нуух гэж намайг энд хорьсон юм. Бид хятад хүмүүс. Мин үндэсний Жан овогт. Цаадах чинь миний гарч ирсэнийг мэдвэл намайг ч, чамайг ч ална. Би агаар амьсгаллаа. Одоо боллоо. Охин минь намайг буцаагаад оруулчих. Чи мэдээгүй, гарч ирээгүй бол дээр байсан юм. Намайг орсоны дараа энэ нүхийг мэдэгдэхгүй булаарай. Тэгэхгүй бол чамайг алчихна шүү хэмээн амьсгаадан хэллээ.
Бүсгүй яах учраа олохгүй зогсож байтал нөхөр нь хашаанд орж ирлээ. Бүсгүй нөхрөө хараад давхийн зочиж, айж, гайхсан нүдээр эх, хүү хоёрыг ээлжлэн харж зогстол нөхрийнх нь царай хувхай цайн, хамаг бие нь салгалснаа эхнэрээ “гэртээ ор” хэмээн дохилоо.
Баянмонгол юу ч дуугаралгүй, ухаж гаргасан нүхийг цоргих мэт харснаа эмгэний зүг шүдээ хавиран ойртож, зүүд зэрэглээ шиг түүнийг цаас шиг хумхин чирч, зооринд оруулав. Эмгэн “Би энэний гарт үхэж болохгүй. Урьтахгүй бол эцгийнх нь ч, манай овгийн ч, миний ч сүнс амрахгүй” хэмээн бодлоо. Уурандаа тэсрэх шахсан хүү нь харанхуй өрөөний яажгий муу орон дээр нь тавингуутаа л чахалзууры нь шахлаа. Эмгэн ч хоцорсонгүй. Амьдралынхаа эцсийн хүчийг шавхан, хоёр жил бүргэдийн савар шиг ургасан хумсаа гүрээнийх нь судсанд шигтгэлээ. Яг энэ агшнаа Жан овогтын эхнэр цочирдсондоо өвдөж, төдөлгүй нялх хүүхдийн дуу часхийлээ… Лууны зулзага…

2008 оны 7 сарын 1
Улаанбаатар