Д.Нацагдоржийн тvvвэр ба намтар уран бүтээл
ОРШИЛ
Монголын орчин үеийн утга зохиолыг үндэслэгч, соён гэгээрүүлэгч, нийгэм улс төрийн нэрт зүтгэлтэн Дашдоржийн Нацагдоржийн монголын соёлын хөгжлийн түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг, оруулсан хувь нэмэр үнэлж баршгүй их юм. Д.Нацагдорж гучин нэгхэн наслахдаа уран зохиолын үндсэн гурван төрөл болох яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн болон жүжгийн зохиол туурвиж гандан бууршгүй өв уламжлал үлдээсэн билээ. Тиймээс их зохиолчийн уран бүтээлийн өвийг сурвалжлан олж хэвлэх, судлан шинжлэх нь хойшлуулшгүй тулгар асуудлын нэг болсоор ирсэн юм. Түүний тодорхой жишээ нь Д.Нацагдоржийн зохиолын түүврийг удаа дараа хэвлүүлж уншигчдын хүртээл болгосон явдал мөн.
1935 онд «Ардын эрүүлийг хамгаалах Яамнаас өөрийн арван жилийн ойд зориулав» нэртэйгээр их зохиолчийн 53 бүтээл зохиогчийн нэргүйгээр анх ном болон хэвлэгдсэн юм.
Д.Нацагдоржийн 1945 онд хэвлэгдсэн «Зохиолын түүвэр» т 14 зохиол, 1955 оны «Зохиолын түүвэрт» 100 зохиол, 1961 оны «Зохиолууд» номд 137 зохиол тус тус орсон байна.
1930-аад оны сүүлчээс Д.Нацагдоржийн бүтээлийн талаар анхны өгүүлэл хэвлэлд гарч эхэлсэн бол өнөөдөр «Нацагдорж судлал» гэж тусгайлан авч үзэх хэмжээнд хүрчээ.
Цаг улирах тутам их зохиолчийн бүтээлийг эрж олох сурвалжилж сонирхон судлах нь өргөжин гүнзгийрч удаа дараагийн түүвэрт хэвлэгдсэн зохиолыг гар бичмэлтэй нь тулгах, мадгийг шүүх, шинжлэн утга агуулга, уран чадвар, хэл найруулгыг судлах нь ихсэв. Энэ бүхэн нь Д.Нацагдоржийн зохиол бүтээлд их бичгийн судалгаа хийж үнэн зөвөөр хэвлэн нийтлэхийн зайлшгүйг харуулах боллоо. Энэ шаардлагын үүднээс Д.Нацагдоржийн бүтээлүүдэд эх бичгийн судалгаа хийж урьд өмнө нь нийтлэгдээгүй шинэ шинэ зохиол, баримт бичгээр баяжуулан зохиол бүрд түүх, утга зохиолын тайлбартайгаар «Бүрэн түүвэр» ийг хэвлэлд бэлтгэв.
Энэхүү түүвэрт Д.Нацагдоржийн 187 зохиолыг «Яруу найраг», «Үргэлжилсэн үгийн зохиол», «Жүжгийн зохиол», «Нийтлэл зохиол», «Dubia» гэсэн хэсэгт тус тус хувааж оруулсан болно. Зарим хүн хадгалж байгаад хожим Д.Нацагдоржийн зохиол гэж нийтлүүлсэн, түүнчлэн хэвлэгдээгүй боловч хүмүүсийн ам дамжин ирсэн ганц нэг зохиол, Нацагдорж гэсэн нэрээр гарсан боловч Д.Нацагдоржийн бүтээл гэдэг нь бүрэн батлагдаагүй зохиолуудыг «Dubia» гэсэн хэсэгт оруулав. Учир нь ямар нэг хэмжээгээр тухайн зохиолчийн бүтээл мөн гэж үзэх нэлээд үндэслэл байвч бүрэн нотлогдоогүй зохиолуудыг сонгомол хэвлэлд нь «Dubi» (Грекийн эргэлзэх гэсэн үгнээс гаралтай ажээ) гэсэн хэсэгт хамруулан оруулдаг журмыг харгалзан үзэв.
Д.Нацагдоржийн зохиолын энэхүү түүвэрт «Уул усны охин», «Хэлхээгүй сувд», «Ондоо хүмүүжил», «Шансонет», «Мөнгө» зэрэг дөч гаруй зохиолыг шинээр оруулснаас гадна «Нараа», «Харанхуй хад», «Шувуун саарал» гэх мэт хэд хэдэн зохиолын үндсэн эхийг шинээр тогтоож оруулсан юм. Харин «Сурцгаая та минь ээ», «Зарц бүсгүй», «Өвлийн нэг үдэш» зохиолуудад эх бичгийн судалгаа хийгээд Д.Нацагдоржийн зохиол биш гэж үзсэн учраас уул түүвэрт оруулсангүй.
Зохиолчийн гар бичмэл болон хуучин монгол үсгээр нийтлэгдсэн зохиолуудыг шинэ үсгээр буулгахдаа бичлэг, найруулгыг өөрчлөхгүйг хичээсэн боловч зарим үед «амой», «бөлгөө», «хэмээвч», «хэмээлцэн», гэх мэт үгийг «байна» , «байв», «юм», «билээ», «боловч», «гэвч», «гэж», «гэлцэн», гэж, «хуйяа», «хүүеэ», «-му» , «-мү», гэсэн төгсгөлийг «-хад», «-ход», «-хэд», «-хөд», «-на уу» , «-нэ үү» гэж буулгасан болно.
Энэхүү зохиолын түүвэр нь эх бичгийн судлалын өндөр шаардлагын үүднээс нарийвчлан үзэхэд осол дутагдлаас бүрэн чөлөөтэй биш ч гэлээ Д.Нацагдоржийн зохиолын өв санг нягтлан судлах, сурталчлахад нэгэн шат гишгүүр ч атугай ахиц болсон боловуу хэмээн үзнэ.
Д.Нацагдоржийн зохиолыг цаашид бүртгэн нягтлан хэвлэхэд тус нэмэр болохуйц үнэт санал зөвлөгөөн хайрлана гэдэгт уншигч, судлагч та бүхэнд гүнээ итгэж байна.
ДАШДОРЖИЙН НАЦАГДОРЖ, ТҮҮНИЙ УРАН БҮТЭЭЛ
Монголын ардын хувьсгалын ялалтын нэгэн гол ололт бол нийгмийн бурангуй ёс дэглэм, оюун санааны хоцрогдлоос ард түмнээ чөлөөлж, шинэ соёлын үрийг тарих үндэсний бүтээлийн сэхээтнийг төрүүлэн бойжуулсан явдал мөн. Нийгмийг хувьсгалч ёсоор өөрчлөж, соёлын хувьсгал хийхэд хамжлагат үеийн хоцрогдмол байдлыг арилгаж, шинэ урлаг утга зохиолыг үүсгэн хөгжүүлж, түгээн дэлгэрүүлэх үүрэг «Хойчийг залгамжлах залууст»т ноогдсон билээ. Энэ эрхэм хүндэт үүргийг гүнээ ухамсарлаж өөрөө өсөн төлөвшихийн хамт монголын шинэ соёлыг хөгжүүлэх үйлсэд авьяас билгээ бүрэн зориулж зохиол бүтээлээрээ хувь нэмэр оруулсан суут хөвгүүдийн нэг нь Дашдоржийн Нацагдорж юм.
Д.Нацагдоржийн намтар уран бүтээлээс, ардын хувьсгалын тэмцэл, ялалтын жилүүдэд өсөж бойжсон шинэ үеийн хүний амьдрал, туулсан зам тод харагддаг билээ.
Монгол орон бурангуй нийгмийн балчигт шигдэж, ард түмэн нь гадаад дотоодын дарлагчдын хүнд хүчир дарлалд нэрвэгдсэн нөхцөлд 1906 онд Түшээт хан аймгийн Дархан чин вангийн хошууны хохь тайж Дашдоржийн гэрт Нацагдорж одоогийн Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутаг Мэлзэй хэмээх газар мэндэлжээ.
Нацагдоржийнх хэр чинээний айл байв?гэсэн асуултад эцэг Цэрэндоржийн Дашдоржоос 1919 онд чуулганы даргын газар өргөсөн бичиг тодорхой хариу болно. Өргөсөн бичигт «..... эцэг бие бармагц үлдвэр хөрөнгө ба мал зүйлийг өчүүхэн Дашдорж би эцгийн хойд буян ба хуучин дутагдал өр зүйлд удаа дараа хөөж хорогдуулан үлдсэнийг өчүүхэн хүний нялх хөвгүүний хамт дээд яамнаа биеэр бичгийн албан хааж олсон эд зүйлээс эл дутсан өрөнд нэмэрлүүлэн төлсөөр байна...» гэж бичсэний хариуд Чуулганы даргын газраас «төлөх хөрөнгөгүй нь баширгүй үнэн» боловч «алба элдэвт ядуурч өр байгуулахад хүрсэн хэмээсэн нь хошууны хүмүүст цөм бүхий байдал мөн» (Ш.Нацагдорж, Д.Нацагдоржийн намтарт холбогдох зарим мэдээ, Д.Нацагдоржийн тухай дуртгал, тэмдэглэл,УХХЭХ,УБ 1966 17 дахь тал ) учир өрийг төлүүлэхээр болжээ. Түүхийн энэ бичиг бол Д.Нацагдоржийн өсөж хүмүүжсэн үеийн ахуй амьдралыг харуулах тодорхой баримт юм. Долоон настай байхад нь эх Цоомойн Пагма нь бие барсан тул Д.Нацагдорж эцгийнхээ ач ивээлд өсөж өндийжээ. Эцэг Дашдорж нь Богд хаант монгол улсын үед ч , Ардын засгийн жилд ч бичээч , эх зохиогч байцаагч зэрэг ажлыг гүйцэтгэж явсны хувьд «бичиг үсэг сурах явдал бол оюуны түлхүүр буюу эрдмийн дээд юм уу эрдмийн төгсгөлөн » гэж үзэж хүүгээ есөн нас хүрмэгц Алтангэрэл гэдэг найздаа шавь оруулжээ. Гэрийн нөхцөлд бичиг үсэг сайтар суралцаж, ном зохиолыг шимтэн уншихийн хамт эцэгтээ буюу багшдаа олон ном зохиолыг хуулан бичиж өгдөг болжээ. Түүний багш Алтангэрэл «Нацагдорж ямар нэгэн бичгийг хуулахдаа зарим үг буюу мөрийг сольчихсон байдагсан. Ай хүү минь энэн дээр андуурчихваа гэтэл тийм биш, харин утга санааны дагуу үгсийг солиод биччихсэн нь нээрээн зөв зүйтэй байдаг.» (Б.Содном Д.Нацагдоржийн намтар зохиол, УХХЭХ УБ 1966 38 дахь тал ) гэж хожим дурсан ярьдаг байжээ. Энэ нь Д.Нацагдоржийн зохиох найруулах эрдэмд суралцаж эхэлсний жишээ мөн.
Д.Нацагдорж цэргийн яаманд бичээчээр (тал бичээчээр орж, удалгүй жинхэнэ бичээч болсон) ажиллаж «албан хэрэгт сайнаар зүтгэсэн» учир «тэргүүн зэрэгт» (Д.Нацагдоржийн тухай дуртгал тэмдэглэл УХХЭХ УБ 1966 он 18 дахь тал) шагнуулж явсаар 15 настайдаа ардын хувьсгалтай золгожээ.
Д.Нацагдорж «Түмэн хэргээс хоцорч, дэлхийн боловсролоос гээгдсэн», «Хуучин хүү» -ийн үед унаган бага насаа үдсэн авч «таван далай таван тивийг танин, шинэ ертөнц дээр хамт явах замыг нээсэн», «Шинэ хүү»-ийн үед идэр залуу насаа өнгөрөөсөн юм. Чингэж хоёр төрийн нүүрэнд нийгэм ангийн зөрчлийн зангилааны онцгой үед аж төрж хуучин бурангуй хийгээд хувьсгалт шинэ амьдралыг Д.Нацагдоржийн нүдээр үзэж, биеэр туулсан явдал улс төрийн хатуужил суун үзэл санаа нь баттайяа бүрэлдэн тогтох, бүтээл туурвилын цар хүрээ нь өргөжихөд үлэмжхэн нөлөөлжээ.
Д.Нацагдорж 1921 оны 7 дугар сард цэргийн яаманд бичээч, болсон цагаас эхлэн хувьсгалын үйл хэрэгт ухамсартайгаар хүчин зүтгэж эхэлжээ. Удалгүй их жанжин Сүхбаатарын гарын нарийн бичгийн даргын албанаа итгэмжлэгдэн томилогдсон нь Д.Нацагдоржийн хурц сэргэлэн оюун ухаан, авьяас билгийг ардын хувьсгалын жолоодогч гярхай таньсны гэрч юм.
Д.Нацагдорж 1922 оны 4 дүгээр сараас Намын Төв Хороонд туслах түшмэлээр батлагдаж зохион байгуулах хэлтэст ажиллаж байгаад уг хэлтсийн эрхлэгч болжээ.1922 оны 8 дугаар сараас Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн даргын туслах болж, мөн оны 10 дугаар сараас цэргийн сурган боловсруулах хэлтсийн сурган гэгээрүүлэх тасгийн даргыг хавсарч байв.1923оны 3 дугаар сард Намын Төв Хорооны бүгд хурлаар Намын Төв Хорооны орлогч гишүүн, мөн оны 6 сард Намын төв Хорооны 11-р бүгд хурлаар Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн даргаар сонгогдов. 1923 оны 7-р сард Монгол Ардын намын 2-р их хурлаар Намын Төв Хорооны гишүүн, тэргүүлэгч гишүүн бөгөөд Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн даргаар сонгогджээ. Мөн «Тус улсын цэргийн дээд эрхийг барих газар» Бүх цэргийн зөвлөлийн нарийн бичгийн даргаар 1924-25 онуудад ажиллаж байв. 1924 оны 8 дугаар сард хуралдсан Монгол Ардын Намын 3-р их хурлаас Намын Төв Хорооны бүрэлдэхүүнд орж, улмаар Төв Хорооны тэргүүлэгчдийн орлогч гишүүнээр сонгогдон, засгийн газрын нарийн бичгийн даргаар хавсран ажиллаж байв.
Д.Нацагдорж 1924 оны 11 дүгээр сард болсон улсын анхдугаар их хуралд залуучуудын эвлэлийн өмнөөс баяр хүргэж үг хэлж байв.
Д.Нацагдорж 1923 оны 9 сараас 1924 оны 4 сар хүртэл дотоодыг хамгаалах газарт комиссар, 1925 оны нэгдүгээр сараас цэргийн сурган боловсруулах хэлтсийн дарга зэрэг олон хариуцлагатай албан тушаалын ажлыг хавсран гүйцэтгэж байжээ. Их зохиолч 1936 онд бичсэн биеийн байцаалтдаа «Анх 11 дүгээр оноо цэргийн яамны бичээч ба Сүхбаатарын гарын түшмэл, 12 онд Намын Төв хорооны нарийн бичгийн дарга, 14 - 15 онд цэргийн зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга, Пионерийн товчооны даргын зэрэг ажлыг хийсэн.... »гэжээ. Сүүлийн жилүүдэд архиваас олдсон энэ нэгэн баримт Д.Нацагдорж гадаадад сургуульд суралцахаар явах хүртлээ нам, төрийнхөө нэр хүндтэй даалгаварыг мэрийн гүйцэтгэж байсныг давхар нотолж байна.
Д.Нацагдорж, Д.Сүхбаатар болон монголын төрийн бусад зүтгэлтэн Х.Чойбалсан, Б.Цэрэндорж, Магсаржав нартай нэгэн үе хамт ажиллаж, ард түмнийхээ хувь заяаны түүхтэй холбоотой олон үйл явдалд оролцсон нь түүний ертөнцийг үзэх үзэл, хувьсгалт ухамсар төлөвшин тогтох, улс төр, нийгмийн идэвхи, бүтээлч үйл ажиллагаа нь өрнөх улмаар шинэ цагийн уран бүтээлч болтол өсөж бойжиход нь таатай нөлөө үзүүлсэн байна. Эх зохион боловсруулахад нь Д.Нацагдорж биечлэн оролцож, өөрийн гараар сийрүүлэн бичсэн БНМАУ-ын анхдугаар үндсэн хуулийн эх бичиг,Улсын Архивийн сан хөмрөгт өнөө хүртэл хадгалагдан үлдсэн нь манай уран бүтээлийн нийт сэхээтний зүй ёсны бахархал болж байдаг билээ.
1921 онд байгуулагдсан Монголын Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэлийн «Жавхланг бадруулагч» нэртэй анхны үүрийн нарийн бичгийн даргаар Д.Нацагдорж ажиллаж байхдаа нийслэл хүрээний хороодоор явж суртал ухуулга хийж, бусад нөхдийн хамт нийгмийн хоцрогдсон ёс журмыг эсэргүүцэн хувьсгалт агуулгатай ший жүжиг зохиож найруулан тоглодог байжээ. 1925 онд Монголын пионерийн байгууллагыг үүсгэн байгуулалцаж, товчооны анхны даргаар нь ажиллахдаа өсвөр, залуу үеийнхний хүмүүжил боловсролын төлөө шинэ санаа тавьж, одоо хүртэл багачуудын сүлд дуулал болсоор байгаа Пионерийн дуу-г зохиожээ. Д.Нацагдорж нам төр, эвлэл, пионерийн байгууллагад хариуцлагатай ажилд хүчин зүтгэж, итгэл хүлээлгэсэн даалгаврыг нэр төртэй гүйцэтгэж байхдаа манай ажилчин ангийн байгууллагыг шинэ тутам үүсгэн хөгжүүлэх асуудал эрхэлсэн үйлдвэрчний эвлэлийн комиссийн ажилд ч биечлэн оролцож байжээ.
Д.Нацагдорж цаг ямагт сурч боловсрохын төлөө шамдаж,Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас эрдмийн дээжийг өвөрлөн ирэхээр Ленинград хотноо 1925-1926 онд цэргийн улс төрийн академид, улмаар 1926-1929 оны хавар хүртэл Берлин, Лейпцигийн их сургуулийн дэргэд өөрийн нь бичсэнээр хэл бичиг, сонин, сэтгүүл, дорно дахины буюу ерөнхий сургуулиудаар суралцан орос зөвлөлтийн болон дэлхийн сонгодог зохиолчид, эрдэмтэн мэргэдийн бүтээлтэй эх хэлээр нь танилцах бололцоотой болж, нүд тайлсан явдал нь ч гэсэн улс орондоо бие сэтгэлээр хүчин зүтгэхэд нь эрч, хүчийг нэмж, уран бүтээлийн өсөлтөд нөлөөлсөн ажээ.
Д.Нацагдорж 1929 оны хавар эх орондоо буцаж ирээд Төмөрийн завод, Залуучуудын үнэн> сонин, Судар бичгийн хүрээлэн, Төв театр зэрэг газруудад (1929-1930 онд Улаанбаатарын төмрийн заводад орчуулагч, 1930 оны хавраас 1931 оны нэгдүгээр сар хүртэл Залуучуудын үнэн сонинд утга зохиолын ажилтан, 1931 оны 1 сараас Шинжлэх ухааны хүрээлэнд оюутан буюу эрдэм шинжилгээний ажилтан, 1934 оноос мөн хүрээлэнд түүхийн ба дуун ухааны тасгийн эрхлэгчээр ажиллаж, 1937 оны 3 сарын сүүлчээс Төв театрт мэргэжлийн зохиолчоор томилогджээ. Д.Нацагдорж энэ бүхий ажлаа өмнө дурдсан биеийн байцаалт: 19 оны хавраас 20 оны хавар хүртэл Төмрийн заводад орчуулагч, түүний дараа Залуучуудын Төв Хорооны сонины ажилчин байсан 20 оны өвлөөс Шинжлэх ухааны хүрээлэнд оюутнаар орсон гэж бичжээ.
Түүнчлэн МАХН- ын Төв хорооны Тэргүүлэгчдийн 27 (1937) оны 3сарын 25 –ны өдрийн 45 дугаар хурлаас Одон тэмдэгт улсын Төв театрын даргаас тус театрын ажлын байдал ба урагшид явуулах ажлын тухай илтгэснийг сонсоод гаргасан тогтоолд Төв театрт тусгай орон тооны 2 уран зохиолчтой болгож, үргэлж ажиллуулан театрыг зохиолоор тасалдуулахгүй байлгаваас зохих, үүнд нөхөр Буяннэмэх, Их Нацагдорж нарыг шилжүүлсүгэй гэжээ.)
ажиллан бүтээл туурвилдаа голлон анхаарсан цөөн жилд уран зохиол, сэтгүүл зүй, түүх судлал, орчуулгын талаар асар их ажил хийсэн юм. Уншигчдын сонирхон бахархаж, хүсэн эрмэлзэх сэтгэлийг булаасан бөгөөд ард түмний хүссэнийг нэгэн биеэр хангаж түмэн зүйлийн хэргийг нэгэн цагт гүйцэтгэх ёстой гэж уран зохиол, хэвлэл мэдээллийн мөн чанарыг тодорхойлж Д.Нацагдорж Ардын цэрэг, Залуучуудын үнэн,Залгамжлагч,Хувьсгалын уран зохиол, Шинжлэх ухаан зэрэг хэд хэдэн сонин сэтгүүлийг бий болгох, мөн Германд Сурагчдын сэтгүүл гаргахад манлайлан идэвхитэй үүрэг гүйцэтгэснээр барахгүй сэтгүүлзүйн бичлэгийн олон төрөл зүйлийг бий болголцсон юм.
Монголын шинжлэх ухааны байгууллагын ууган зүтгэлтний хувиар Д.Нацагдорж монголын түүхийг ул үндэстэй судлах ажлыг эрхлэн явуулах бодлогыг боловсруулах, сурвалж бичгийг эрэн сурвалжлах, тус улсын нутаг дэвсгэр дээрх эд өлгийн дурсгалыг бүртгэх, хамгаалах талаар ихэд анхаарч байжээ. Д.Нацагдорж Монгол хэлний тайлбар толь-ийг зохиолцон, Монголын түүхийн товч болон шинжлэх ухааны хялбарчилсан өгүүлэл олныг бичиж шинжлэх ухааны эрдэм мэдлэгийг ард түмэндээ түгээн дэлгэрүүлэхэд хүчин зүтгэжээ. Энэхүү зохиолдоо (Монголын түүхийн товчоо Д.Ц) Эрт балар цагаас эхлэн БНМАУ-ыг тунхагласан хүртэл монголын түүхийн урт хугацааг хамарч улс үндэсний түүхэнд шинэ үе эхэлснээр дүгнэж эцэст нь Түүхийн шүлгээ төгсгөлийн шүлэг болгон хадсан нь санамсаргүй хэрэг биш юм. Энэ нь монголын түүх болон түүхэн зохиолд түгээмэл байдаг нийтлэг зүйл эх, төгсгөлийн шүлгийн уламжлалыг шингээн авсны гэрч юм> (Монголын орчин үеийн уран зохиолын түүх. Тэргүүн боть 1921-1940 УХГ. Улаанбаатар 1985, 89 дэх тал)
К.Марксын Капитал тэргүүн ботийн хэсгээс, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн захиалгаар Г.Е.Грумм Гржимайлогийн бичсэн Монголын түүхээс- ээс Д.Нацагдорж орчуулалцан Марко Полын жуулчлалын бичгийг Альберт Германий Их хааны ордонд гэсэн нэрээр товчлон нийтэлснийг, мөн Д.Покотиловын Мин улсын үеийн Дорнот монгол гэдэг бичиг, хаант орос улсаас монгол элчин сууж байсан Кростовецийн германаар бичсэн Чингис хаанаас Зөвлөлт Бүгд Найрамдах Улс хүртэл номын зарим бүлгийг герман, орос хэлнээс тус тус хөрвүүлжээ. Энэ бүхэн нь Д.Нацагдорж олон талын мэдлэгтэй сэтгүүлч, түүхч, соён гэгээрүүлэгч, орчуулагч байсныг батлан харуулж байна.
Д.Нацагдоржийн авьяас билгийг улам дэмжин дэлгэрүүлэхийн оронд хувьсгалт хууль ёсыг ноцтойгоор гажуудуулсан 1930-аад онд түүнийг хоёр ч удаа «1932,1936 онд» жил шахам хугацаагаар мөрдөж удаан хугацаагаар гянданд суулгаж, хилс хэрэгт шийтгэсэн нь зохиолчийн эрүүл мэндэд муугаар нөлөөлсөн нь мэдээж.
Д.Нацагдорж 1937 оны 7 дугаар сарын 13-нд нас нөгчсөн нь ч ....Монголын шинэ хувьсгалт ёсны утга зохиолын түүхийн үнэтэй хуудсанд өөрийн гавьяа бүтээлийн хувиар хэзээ ч арчигдашгүйгээр тэмдэглэн үлдэнэ (Шинэ толь 27 1937 ¹4 10) гэж тухайн үе нь үнэлсэн байдаг билээ. Энэ үнэлэлтийн үнэн зөвийг цаг үе шалган баталсаар байгаа юм.
Урт удаан насалж болно. Түг түмэн мөр шүлэг бичиж болно. Гэвч гол юмаа бүтээхгүй өнгөрч бас болно. Оросоор Д.Нацагдоржийн цөөн шүлэг гарчээ.Тэр цөөн шүлэг бол зохиолчийн гол бүтээл гэдэг нь тод байна (Утга зохиол урлаг 1966 ¹47) гэж яруу найрагч Н.Паченко хэлсэн билээ. Энэ бол зөвхөн яруу найрагт нь оросоор орчуулагдсан зохиолд нь хамаарах үг бишээ. Үнэхээр ч Д.Нацагдорж гучин нэгхэн наслахдаа гол бүтээлээ туурвисан зохиолч мөн.
Зохиолчийн уран бүтээлийн замыг судлан үзэхэд хувьсгалын ялалтын дараахан үеэс зохиолоо туурвиж Монголын үгээгүй айлын хөвгүүн (Хөдөлмөр 1986 ¹117) зэрэг жүжиг зохиосон учир 1924 онд Судар бичгийн хүрээлэнгийн шагнал хүртэж байсан ч 1930 хэдэн оноос гол гол бүтээлээ бичсэн байна. Үүнийг аж төрж ахуй орчин цагийнхаа амьсгалыг зохиол бүтээлдээ яаж шингээснээр нь түүнийгээ уран сайхны хувьд ямар нээлттэй дүрсэлснээр нь тодруулан үзэж болно. Д.Нацагдорж байгаль, нийгэм сэтгэхүйн алив үзэгдлийг танин мэдэхүйн үнэн зөв хандлагын үүднээс ухаарч, түүнийгээ уран бүтээлдээ ул суурьтай илэрхийлж байв.
Д.Нацагдорж яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн зохиол, жүжигт хуучны аж төрөх ёсны хэв шинжийг их л гярхай дүрсэлсэн байдаг билээ.
Хөлд орохоос аваад vс цайхыг хvртэл нэг голыг өгсөж уруудан нvvж, нэг худгийг эргэн тойрч нутагласаар, Тэртээ уулыг өнгөрвөл айлгvй гэж бодож, тэнгэрийн хаяанаас цааш газаргvй гэж сэтгэсээр, Зvvн хошууны захад хvрсэнгvй, баруун мөрний тэртээ гарсангvй (Хуучин хvv) Өсөх наснаас vхэр тэргээр нөхөр хийж, эзгvй талаар гэр болгож дадсан(Соёлыг гайхав) гэхчлэн, Хөмөрсөн тогооны доторхи адил хуучин нийгмийн vеийн хөөрхийлөлтэй байдлыг товч тод хэрнээ уран хурцаар нvдэнд харагдтал зураглажээ. Эл байдлыг зохиолч Юутай гомдолтой зэрлэг амьдрал, хайран хайран, хөөрхий хөөрхий гэж халаглаж бичсэн юм.Эдгээр зохиолд хуучны ертөнцийн хvний дvр тvгээмэл байдлаараа хэв шинж болж гарсан юм. Хувь хvний дvр, зан төрх нь Хэлхээгvй сувд, Цагаан сар ба хар нулимс,Их авгай,Учиртай гурван толгой зэрэгт илvv тодорхой дvрслэгджээ. Д.Нацагдорж Хэлхээгvй сувд дуусаагvй зохиолдоо монголын нийгмийн анги давхаргын байдлыг хувь хvний (Долгор, Даариймаа, Сумъяа) заяа тавилан, хайр сэтгэлд зангидан vзvvлж , зохиолчийн өөрийнх нь бичсэнээр Феодал лам, хятад энэ гурав залуучуудын янаглалыг эвдсэнийг гаргахыг зорьжээ.
Цагаан сар ба хар нулимс гэдэг өгvvллэгтээ Д.Нацагдорж
хувьсгалын өмнөх vеийн ард олны бэрх хэцvv аж төрж байсныг баян Дагданы зарц бvсгvй Цэрмаагийн дvрээр их л дэлгэр харуулав. Цэрмаагийн зарцлагдаж бие сэтгэл зvдрэн галирч байгааг Дагданы эхнэр, охин Мядагмаа нарын бардам тvрэмгий байдалтай жишин гаргажээ.Yvнийг Д.Нацагдорж:
Дагданы ажлын ихийг хэлэх vv, тvvний эхнэрийн чангыг хэлэх vv ирснээс хойш хэдэн жилийн дотор ер нь ч амарсангvй, бие сэтгэлийн зовлонг цадтал vзжээ.Энэ завсар Дагдангийн эхнэр таргалсан, Цэрмаагийн турсан хоёр яг тэнцэнэ гэж дvрсэлжээ. Цэрмаа баруун айлын Чvлтэмтэй дотно танилцаж амрагласан боловч Дорд хvмvvс жаргал мэддэггvй, ядуу хvнд янаг байдаггvй гэж тэдний ариун сэтгэлийг гэрийн эздийн шоовдорлон доромжилж буйг Д.Нацагдорж зохиолын vйл явдлаар тодорхой зураглажээ. Ядуу хvнд янаг байдаггvй мэт ноёд дээдэс vзэж, амрагласан хосын зvvний vзvvр ч оромгvй нягт ариун сэтгэл дундуур хvч тvрэхийн хvйтэн мэс шургуулан тvмэн зовлон хагацалд унагаж байсныг Их авгай,Учиртай гурван толгой зохиолд дэлгэрэнгvй дvрсэлсэн юм. Сорд залагдаж хөсөр хаягдсан Оюунчимэгийн vнэнч сэтгэл, шударга зан төрх, тэмцэгч шинжийг тодруулж, шарын шашны бурангуй чанарыг Их авгай-д илрvvлэн шvvмжилсэн бол Учиртай гурван толгой-д хайр сэтгэлийн тэмцээнээс улбаалан хамжлагат бурангуй нийгмийн vндсэн анги болсон эгэл ард эзэд ноёны эвлэршгvй тэмцлийг тусгасан юм.
Ахынхаа гарын доор чи
Оготно хулганатай адил шvv
Эеэр эс болбол
Эзний зарлигт хvргэнэ дээ
гэж хэргэм зэрэг, хөрөнгө бэлээр ариун сэтгэлийг нь урвуулах гэж дорив догшин Балганы хvч тvрж байхад
Хvний арьсыг нөмөрсөн
Хээрийн галзуу чоно чи
Хvзvv толгой vргэлж байхад
Чи намайг боолчлохгvй
гэж журамт бvсгvй Нансалмаа тэмцлийн хурц vгээр тvvнийг мохоож байна.
Ингэж Д.Нацагдорж хувьсгалын өмнөх vеийн зөрчил тэмцэлдээнийг дvрсэлж, бурангуй нийгмийн нийтлэг дvр зургийг бvтээсэн юм. Тиймээс ч Хувьсгалын өмнөх феодалын монголын шившиг бузрыг уудлан малтсан энэ зохиолууд нь шинэ хувьсгалт монголын тухай Д.Нацагдоржийн бичсэн зохиолын удиртгалын чанартай болжээ. (Ч.Чимид. vгийн ид шид Улаанбаатар 1967 .35 дахь тал)
.....Иймд <удиртгал>- аас <их нvvдэл> хийж,<цагийн байдал их л өөрчлөгдсөн>-д Д.Нацагдорж зохиолынхоо гол утгын өргөлтийг ногдуулж байв. Д.Нацагдоржийн зохиол бvтээлийн уран санааны vндсэн агуулга нь хамжлагат нийгэм, бурангуй ёсыг шvvмжилж, тvvний ангийн мөн чанарыг олон тvмнээр жигшvvлэх, тvvгээр ч зогсоогvй ардын хувьсгалын шинэчлэлтийн явцад төрж буй хvнийг тод томруун дvрслэн хувьсгалын ялалтыг бататгах тэмцэлд олон тvмнийг зоригжуулахад чиглэж байлаа.Зохиогч, цаг vетэйгээ цохилох зvрх, лугших судсаараа холбоотой байсан учир тухайн vеийн хvн ардын сэтгэлийг зовоосон буюу эзэмдсэн аливаа хурц асуудлыг соргог ажиглан бvтээлдээ тусгаж байсан юм.
Д.Нацагдорж монгол нутаг, монгол vндэсний ахуй амьдралыг шинэ гоозvйн vvднээс анх дорвитой нээн vзvvлснээрээ монголын ард тvмний уламжлалт гоо сайхны сэтгэлгээнд хувьсгалт шинэчлэлт хийсэн гэж хэлж болох юм. Хуучин хvv-ийн нэг нөхөр хувьсгалын бууг тавьсан өдрөөс эхлэн хөмөрсөн тогооны дотор гэрэл тусаж, нэг аймаг улс сэрэв (Хуучин хvv), Энэхvv нисдэг тэрэг нь хvний арга ухаан эрдэм соёлын vvднээс бvтсэн болох бvхий л учрыг олж сонсоод ..... ирэх жилээс ажилд орох гэж байсан арван хоёр настай хvvгээ ардын сургуульд хөөн явуулжээ(Соёлыг гайхав) Дугар хөвгvvн юм vзэв, нvд тайлав,эрдэм сурав, эр болов(Улаанбаатараас Берлин хvртэл) гэхчлэн хувьсгалт тэмцлийн vр дvнд Хуучин хvv шинэ рvv болж>шинэ амьдралын гэрэл гэгээ олны сэтгэл оюуныг гийгvvлж, монгол хvний ухаан билгийн төлөв нээгдэж байгааг дvрсэлжээ.Чингэхдээ зохиолч Юутай завшаан, юутай баяр гэж оргилуун сэтгэлээр, өндөр дуугаар бахархан өгvvлсэн юм.
Д.Нацагдоржийн бvтээлд 20-р зууны эхэн vеийн монголын нийгмийн бvхий л анги давхаргын байдал хэв шинж яруу тод өвөрмөц байдлаар илэрсний дотор Д.Сvхбаатарын дvрийг гаргасныг дурдахгvй өнгөрч vл болно.Их жанжны дvрийг тухайн vеэс С.Буяннэмэх, М.Ядамсvрэн, Ши.Аюуш зэрэг зохиолчдын гаргаснаас зан араншинг нь Д.Нацагдорж илvvтэй анхаарч бичсэн байна. Их жанжны дэргэд гарын нарийн бичгийн даргаас эхлээд нам төрийн хариуцлагатай албан хааж байсны хувьд Д.Нацагдорж ингэж хэнээс ч илvvтэйгээр Сvхбаатарыг дvрслэх нь аргагvй юм. Монгол ардын суут жvжигт 1934 Сvхбаатарыг ноёд тvшмэд болон ард олны нvдээр харж тэдний харилцан яриагаар итгэл vнэмшилтэй дvрсэлж чадсан болно.
Эдгээр зурвас жишээнээс Д.Нацагдоржийн зохиол бvтээлийн vндсэн чиг тодорхой болж нийгмийн амьдрал зөрчил тэмцлийн мөн чанарыг гvнзгий ухаарсан зохиолчийн ертөнцийг vзэх vзэл илэрч байна. Энэ нь Ардын хувьсгалт засгийн бодлогод нийцvvлэн жинхэнэ ядуу ангийн ашиг тусыг хамгаалсан ......зvйлvvдийг гол болгон бичвээс зохих(Улсын нийтийн номын сан Монгол номын хөмрөг МАРЗ-ын архив Монголын зохиолчдын эрх хэмжээний дvрэм) гэсэн тухайн цаг vеийн бодлоготой нийцэж байсан болой. Д.Нацагдорж зан чанарыг тодруулах зөрчлийн уг сурвалж, дvрийн vндэслэл, нийгэм гоозvйн зарчмыг монголын уран зохиолын vндсэн төрөл яруу найраг, vргэлжилсэн vгийн болон жvжгээр тодорхой харуулсан юм. Их зохиолчийн яруу найраг,vргэлжилсэн vгийн зохиол, жvжгийн дотоод төрөл зvйлд шинэ эхлэлийг гаргаж баяжуулсныг өгvvллэг, туурь уран нийтлэл, тууж, шvлэг, өгvvлэлт шvлэг, дуулалт жvжиг, яриан жvжиг бичсэн нь харуулж байна. Тvvгээр ч vл барам ардын хувьсгалын ололт амжилтыг хамгаалж эсэргvv нартай тэмцсэн тэмцлийн сэдвээр уран зохиолын том төрөл роман (Хэл зохиол судлал боть 7 1-13 ШУАХ Улаанбаатар 1969 (1970)323 дахь тал) бичиж авьяас билгээ сорьж байсны баримт ч бий. Энэ сэдэв Д.Нацагдоржийн сэтгэлийг хvчтэй хөндсөнийг Yзэгдээгvй юм,Эсэргvvг сонсвол, Со-ё хайрлана чамайг гэсэн шvлэг зохиол нь давхар баталж байгаа юм.
Хvний дайсан гадуур дотуур өвчин гэж vзэж, Өргөл барьц барих, гvрэм ном айлдуулах, нvглээ наминчлах зэргээр нvглээ наминчилж байвал жаргана гэсэн шашны vзэл сурталчдын ятгалга, монгол газар дэлгэрсэн төвд эмнэлэг ард олныг өвчин эмгэгээс ангижруулж нийгмийн шаардлагыг хангаж чадахгvй байгаа мэтийг уншигчдын өмнө vнэн мөнөөр нь дэлгэн өгөхөд Д.Нацагдорж эрvvл энхийн тухай олон шvлгээ Төвд эмнэлэг, Зээлийн чимээ,Хувьсгалын дараах vеийн эрvvл энхийн байдал,Юунд нохой тэжээнэ, Хайран охин, Гvндэг чавганц Гvрмийн хэнгэрэг зориулжээ. Дэмий л тоочин нурших ба ятгалгаар хэлэхгvй гагцхvv уран зохиолоор илэрхийлж, утгаар таниулах эцэст нь гэмшvvлэх (Цог 1966 ¹ 5 48 дахь тал) зорилготой бичсэн эдгээр зохиолд хvний биеийг сvйтгэж, ухаан мэдрэлийг гэмтээх нийгмийн хурц халдварт өвчинд нэрвэгдэгсэд гvрэм ном уншуулж, өргөл барьц өргөн
Баян чинээлэг хvн
Эд малаа гарздаад
Буурай ядуу хvмvvс
Гудамж зээлнээ хэвтэх
ээс өөр аргагvй болдог байсныг эмгэнэн дvрслэв. Ийм байдалд хvрснийг Д.Нацагдорж орчлонгийн жам мэтээр vзvvлээгvй билээ. Харин халдварт өвчнөөс сэргийлэлгvй самууны vр, өвчний өртөө болж явбал харамсавч хожигдох эмгэнэлт эмгэнэлт байдалд хvрдгийг харуулсан юм. Ийм байдлаас гарах ганц арга нь
Бузар өвчнийг цавчих илд
Бvдvvлэг байдлыг гэгээрvvлэх толь
Хvн төрөлхтний нөхөр
болсон шинэ ёсны эмнэлгийг дэлгэрvvлэх, ард олныг эрvvл саруул байлгах явдал мөн гэж Д.Нацагдорж vзэж суртал ухуулгын шvлэгтээ тухайн vеийн тулгар шаардлагыг устгаж байв. Эрvvл явбал улсын наадмыг vзнэ (1935) Эрvvл (1935) Өргvй бол баян (1935) зэрэг шvлэгтээ
Жаргалан, жаргалан, жаргалан
Энэ ертөнцийн тvмэн жаргалан
Тvvний доторх чухам жаргалан
Эрvvл энхийн нэгэн жаргалан
гэж бичиж улмаар эрvvл цогцос, тvvний жавхланг магтан дуулж байв. Энэ насандаа хvн эрvvл саруул аж төрж тvvнийхээ төлөө анхаарал тавих нь чухал гэсэн санааг дэвшvvлсэн юм. Эрvvл энх аж төрх нь хvний амины хэрэг төдий бус, улс нийгмийн ул vндэстэй гvн ач холбогдолтойг vзvvлж
Өдөр бvр ажиллаж
Өөрийн биеийг тэжээнэ
Урам зориг өрнөж
Улс төрдөө тусална гэжээ.
Төр улсдаа ийм эрvvл саруул ардыг бэлтгэхийн тулд өвчний vvсэх шалтгаан, халдвар тархац, тvvнийг шинэ vеийн эмнэлгээс хэрхэн анагааж байгааг (Нянг хорив, Халдварт өвчин, Цуст байлдаан, Нянгийн яриа) олон талтайгаар дvрсэлсэн юм.
Таван тивд гайхуулагдан сайшаагдаад таван өнгө хүн төрөлхтөнд бишрэгдсэн боловсон эмнэлэг шинжлэх ухааны ачаар дүлий хүн сонортой болж, Энэ төрийн хөгжил, эрдэм ухааны онолыг сонсож сохор хүн нүдтэй болж дэлхийг дахин үзэж сэтгэл санаа уужирч байгааг зохиолч басхүү дүрсэлжээ.
Зөвлөлтийн эмч Н. П. Шастин, түүний үр хүүхэд зэрэг тэр үеийн анагаах ухааны мэдлэг мэргэжилтэй хүмүүстэй ойр дотно байсан нь хүн ардынхаа эрүүл мэндийн асуудлыг уран бүтээлдээ үнэн зөв тусгахад нөлөөлсөн нь тодорхой байна ( Д.Нацагдоржийн уран бүтээлийн тухай УХГ. Улаанбаатар 1978 84 дэх тал)
Д.Нацагдорж эрүүл энхийн тухай шүлгээ ард түмэндээ их хайртай зохиолчийн догдолсон халуун сэтгэгдлээр бичсэн юм. Үүнийг Эмнэлгийн тухай ийм их сэтгэл санааны хөдөлгөөнтэйгөөр бичигдсэн шүлэг байдгийг би санахгүй байна. Үнэнийг хэлэхэд шинжлэх ухааныг аятайхан эвлэгээр шүлэглэж болно гэж бодоогүй юм. (Поэзия Народной Монголии, ГИХЛ. Москва, 1961 стр 4) хэмээсэн яруу найрагч Е. Долматовскийн үнэлэлт тодотгон өгч байна.
Шашинд гүнзгий итгэсэн итгэл бишрэлээ олон түмэн бүрэн алдаагүй, боловсон эмнэлгийн ёсыг төдий л ухамсарлаагүй 1920-30-аад оны үеэс тэдэнд хуучин нийгмийн байдлаас гарах арга замыг зааж шинэ аж төрх ёсыг хэвшүүлэх гэж шинжлэх ухаан, шинэ цагийн анагаахын энэрэл ачийг уран зохиолоор сурталчилсан явдал хүний ухаанд нэвтрэхдээ амар байснаас тухайн цагтаа хэдэн арван эмчээс багагүй тус болсон (Ц. Дамдинсүрэн . Дашдоржийн Нацагдоржийн амьдрал, уран бүтээл. Соёл утга зохиол, 1961 ¹44) гэж хэлж болно. Д.Нацагдорж эрүүл энхийн сэдэвтэй, шинжлэх ухааны аястай зохиолуудыг агуулга орчин үеийн эрдэм судлалын ойлголттой чухам нягт уялдан гүнзгийрснийг шүлэг зохиол нь (Шинжлэх ухаан, Од, Нараа, Сараа) тод харуулж байна.
Их зохиолчийн онцгой авьяас, суу билэг, амьдралыг үзэх өөдрөг бадрангуй үзэл, хувьсгалч тэмүүлэл нь ирээдүйдээ итгэх гүн итгэл, холийг нэвт харах хурц хараа, хожим хэрэгжиж биелэх үнэнийг мэдрэх увидсыг олсон байжээ.
Сансрын нарийн мэдрэхүйтэй найрагч Д.Нацагдорж эрхэс гаригт хандаж :
Од чиний тэндээс энэхүү дэлхий ямар өнгөтэй үзэгднэм
Орчлон ертөнц гэдгийг чи мэднэ үү ? Үгүй юу ?
Янаглал амраглалын дөл аль зэрэг хурц вэ ?
Юунд манай ертөнцөд захиа үл илгээнэ чи ?
Од гэж шинжлэх ухаан техникийн хөгжил, дэвшил, түүний хүчин чадалд баттайяа итгэсэн санааг зохиолдоо гүнзгий шингээжээ.
Сайн сайхан хүсэл, мөрөөдөл, зөн билгийг бодит бүтээл болгох хүний чадал, авьяас билгийг их Д.Нацагдорж ингэж уран сайхны шинэ сэтгэлгээгээр угтан харж чадсанд л яруу найрагчийн шинэчлэлийн утга учир оршиж байна. Од шүлэг бол ирээдүйгээ итгэлтэйгээр харсан хараа, энх амгаланг эрхэмлэсэн хүслээс урган жигүүрлэсэн дуулал мөн. Ийм бадрангуй үзэл санаа, ирмүүн тэмүүлэлийн гал дөл бадарсан мөрүүдээрээ улс эх орон, ард түмнийхээ өмнө тулгарсан зорилтыг, хүн төрөлхтний нийтлэг хүсэл эрмэлзэлтэй нягт холбон дэвшүүлж шийдсэнд Д.Нацагдоржийн зохиолын үндэсний болоод нийтлэг шинж оршино. Эл шинж Улаанбаатараас Берлин хүртэл (1926), Майн нэгнийг хөрөнгөтний газар үзжээ (1928), Олон улсын залуучуудын өдөр (1930), Эзэрхэг түрэмгий байлдаан (1931), Уриал (1931), Октябрь (1931) зэрэг олон зохиолд нь тусгагдсан юм. Эдгээрийг бичихэд нь зохиолчийн 1925 оноос ЗХУ- д, 1926 оноос Герман улсад Шинэ үзэгдэл өөр амтанд умбан мэдлэгийн хүрээгээ тэлж, өрнө дахины зохиолчдын бүтээл туурвилтай танилцан, түүнээс орчуулсан хийгээд суралцсан явдал нөлөө үзүүлсэн нь эргэлзээгүй юм.
Зөвлөлт, Герман орны амьдралыг монгол уншигчдад танилцуулах эхлэлийг тавьсан (D.Zedew. Sekretar des Mongolisсhen Schrifstellerver bandes. Schrifsteller – Kongres der Deutsсhen Demokratischen Republik Protokol (Arbeitsgruppen). Schriftsteller verbahd der DDR 195-197 ) Д.Нацагдорж Лэйпцигт монголч эрдэмтэн Э. Хайништай учирч хэл соёлын мэдлэгээ зузаатган, эрдэм судлалын арга барил эзэмшиж байсан тухай тэр үеийн монгол сурагчдын багш хэлмэрч С.Вольф монгол эрдэмтний 2-р их хурлын үед К.Яцковскаяд мэдээлсэн билээ. Мөн Герхард Хауптманн, Вассерманн зэрэг Германы олон зохиолчтой бүтээлээр нь танил байсан тухай мэдээ бий. Д.Нацагдорж, А. С. Пушкиний Анчар, Хоригдол, Хэрээ хэрээний зүг ниснэ, Сэрэхүй,Газар далай хоёр, Гилбэрийн хатан, Буудалцсан нь , Ги Де Мопассаны Аглагч, Эдгар Погийн Алтан цох зэрэг зохиолыг орчуулан монгол уншигчиддаа танилцуулжээ.
Д.Нацагдоржийн гол орчуулгын яруу найргийг эх зохиолтой нь тулган нягтлахад орос хэлнээс яруу найраг хөрвүүлэхдээ уг зохиолын санааг нэмж хасалгүй бүрэн гүйцэт гаргахаар оносон үг сонгон авч, шүлэг зохиолын хэлбэр дотоод ур яруу сонсголыг уншигчдын сэтгэлд буух зураглалыг бүхэлд нь хэвд нь үлдээхийг эрхэмлэн үздэг байжээ (Орчуулах эрдэм, УХГ. Улаанбаатар 1978, 9 дэх тал) гэсэн дүгнэлт гардаг бол үргэлжилсэн үгийн зохиолын орчуулгыг судалж үзэхэд үгчлэх ба тайлбарлан нуршиж, эх зохиолын уран сайхны болон найруулгын амт шимтийг бууруулдаг гэмээс үндсэндээ чөлөөтэй байсан. Энэ нь орчуулагч өөрөө яруу дүрслэлийн өргөн дэлгэр мэдлэгтэй , орос хүний зан заншил, ахуйг сайн мэддэг, орос хэлний үгийн сан, хэлзүйн аливаа түвэгтэй үзэгдэлд захирагдан баригдахааргүй гүн бат мэдлэг эзэмшсэнтэй холбоотой (Суу билэгт зохиолчийн сод нэгэн авьяас. Утга зохиол урлаг 1981 ¹47) гэж үздэг ажээ.Түүний зэрэгцээ Учиртай гурван толгой дуурь бичихдээ герман ардын дууг бүтээлчээр ашиглаж (Н.Наваанюндэн Бяцхан дуртгал, Туяа 1956 . ¹5 , 26 дах тал , Ц.Цэдэв , Уран зохиолын уламжлал шинэчлэлийн зарим асуудал . ЭДМН . Улаанбаатар. 1968 (1967) 21-23 тал ) Мөрөөдөл шүлэгтээ хайрын сэтгэлийг хаврын сэдэвтэй европын зохиолын нөлөөгөөр хослуулсан гэсэн ажиглалт (К.Н. Яцковская. Дашдоржийн Нацагдорж (Жизнь и творчество )Изд. Наука, Москва. 1974, стр 22) бий.
Ингэж европ дахинтай ойр дотно нөхөрлөсөн нь дорно төдийгүй өрнөдийн соёлын хүрээгээр цараатай сэтгэх өргөн боломжийг Д.Нацагдоржид нээж өгчээ.
Үүнийг ажиглаж зохиолч В.Катаев Танай их зохиолч Д.Нацагдорж манай их зохиолч Пушкинийг санагдуулж байна. Эрх чөлөө, ардач чанар, хувьсгалч үзлээрээ энэ хоёр зохиолч адил бөгөөд танай сонгодог зохиолч бол Пушкин шиг уран зохиолын бүх төрлөөр бичсэн байна....Энэ зохиолч Пушкиний адилаар дэлхийн тэргүүний уран зохиолоос улс түмэндээ дэлгэрүүлэхийг зорьдог байжээ. Жинхэнэ их зохиолч хүн л ингэж үндэсний сайн сайхныг хадгалахын зэрэгцээ ертөнцийн сайн сайхныг нэвтрүүлж байдаг юм (Утга зохиол, урлаг 1966 ¹47 ) гэсэн нь оносон үнэлэлт болой.
Хувьсгалын гэрэл туяанд сэргэн мандаж байгаа монгол оронд эрдэм бичгийг бадруулах, түмэн олныг соёлжуулан гэгээрүүлэх асуудлыг хэрэгжүүлэхэд уран зохиолчдын үүрэг, нөлөө асар их байв. Үүнийг гүнээ ухамсарласан Д.Нацагдорж 1920-1930 аад оны үеэс Пионерийн дуу (1925), Улаанбаатараас Берлин хүртэл (1927), Бидний сурагчид (1927), Сэхээтэн (1934) зэрэг шүлэгтээ Эрдэм боловсролыг сурч улс арддаа туслахыг зорьсон шинэ цагийн залуус хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас эрдэм өвөртлөн ирж байгаа бодит сайхан жишээг дүрслэн харуулсан юм. Эрдэм сураад зогсохгүй түүнээ түмэн арддаа зориулсан
Зоригт монголын ач нар түмэн түмэн үрс
Золбоот хөвгүүд охид цог заль төгс
Хүндэт нэрээ дуудуулсаар хойчийг залгамжлах залуус
Хөдөөгийн уул талаар соёлыг тарих хүмүүсийг Д.Нацагдорж өргөн дуулж, Алсын их улирлыг авчрах шинэ хүний магтаал дууг зохиожээ. Малчдын дундаас ажилчин шинээр төрж буй өвөрмөц онцлогийг тодруулж, тухайн цагтаа хүч тэнхлээр бага, тооны хувьд цөөн авч хожим анги болтлоо өсөх хувь тавилан бүхий монголын ажилчныг Д.Нацагдорж (Хэвлэл,Үйлдвэрчний бие) дүрсэлсэн байна.
Аж үйлдвэр гэгч
Улсын тулгуур багана
Үйлдвэрчин ард гэгч
Түүнийг бүтээх хүчин ээ (1930)
гэж манайд цоо шинээр төрж буй, нийгмийн давшилтат хүчнийг үзэх үзлээ илэрхийлжээ. Энэ бол ирээдүйтэй шинэ үүсгэл бүхнийг талархан дэмжигч их зохиолчийн уран бүтээлчийн гүн ухааны нэгэн аяс мөн. Шинэ хүнээс байгаль, эх орондоо хандах яруу сайхны хандлагыг хамгийн дорвитой илтгэсэн зохиол бол Д.Нацагдоржийн Миний нутаг юм. Энэ зохиолдоо
Алтайн, Хангайн нуруудаас Хэнтий Хянганы уулс,
Орхон Сэлэнгийн бэлчэрээс Мэнэн Шаргын говийг хүртэлх уудам дэлгэр нутгийн тухай дүрслэхдээ
Хотол олны эм болсон горхи булаг рашаанууд,
Хүн малын ундаа болсон тойром бүрд уснууд ,
Хойд зүгийн чимэг болсон ой хөвчийн уулууд ,
Өмнө зүгийн манлай болсон элсэн манхан далайнууд -ыг магтаад зогссонгүй ээ.
Хангай говийн хооронд халхын уудам нутаг
Хар бага наснаас хөндлөн гулд давхисан газар
Гөрөөс араатан авалсан урт урт шилүүд
Хүлэг морин уралдсан хөндий сайхан хоолойнууд
гэж тал нутгийн малчин ардын ахуй амьдралтай нягт холбон дүрсэлжээ.
Д.Нацагдорж монгол нутгийн байгалийг зураглахдаа уул, усыг шүтэн бишрэх үзлээс огт ангид нүүдэлч хүний сэтгэлийн сайхныг түүнээс эрж нээхэд анхаарлаа хандуулж Он онд идээшилж олон онд дассан нутаг -т ардын хувьсгал ялснаас үүдсэн их өөрчлөлтийн санааг агуулжээ. Тиймээс Монголын зохиолчдын анхдугаар их хурлаас Миний нутаг гэдэг шүлэг хувьсгалт монголын амжилт ба чөлөөлөгдсөн газар нутгийн гоо сайхныг тод бөгөөд яруу сайхнаар үзүүлжээ (Монголын зохиолчдын анхдугаар их хурал . УХҮ Улаанбаатар. 1948 . 6 дах тал) гэж зүйтэй тэмдэглэсэн билээ. Үнэхээр ч бүрэн эрхт ардын өмч болсон уул усны сайхныг хувьсгалч хүний билгийн нүдээр ажиж
Он онд идээшиж олон онд дассан нутаг
Одоогийн шинэ монголын улаан туг бүрхсэн орон ....
Өссөн төрсөн бидний үндэсний хайртай нутаг
Өнгөлзөгч дайсан ирвэл үтэр өшиглөн хөөнө
Хувьтай энэ орондоо хувьсгалт улсаа мандуулж
Хойчийн шинэ ертөнц дээр хүндтэй гавьяаг байгуульяа
гэж дүрсэлжээ. Үүнээс Миний төрсөн нутаг Монголын сайхан орон гэж бахархан өгүүлж байгаа хувьсгалч иргэний дуу хоолой тод сонсдоно. Миний нутаг- т хэлж байгаа үзэл санаа, монгол хүн бүрд Миний төрсөн нутаг гэж эрхгүй хэлмээр санагддаг юм. Иймд тодорхой нэгэн хувь хүний төдийгүйхувьсгалт монголын иргэн бүрийн Миний төрсөн нутаг гэсэн далайцат санааг илэрхийлжээ. Шүлэглэлд гарч буй уянгын баатар Би нь хувьсгалт үеийн монгол иргэний хэв шинжийг хадгалсан хувь хүний дүрээр тодорсон юм.
Д.Нацагдорж, уран бүтээлийн салбарт хийсэн уйгагүй илэрхийллийн дүнд, Миний нутаг хэмээх нэгэн шинэ ертөнцийг нээж түүний үзэвч ханашгүй, судлавч баршгүй түмэн гайхамшиг, буман нууцыг дэлгэж өгсөн юм. Энэ шүлэг байгалийн жинхэнэ уянга төдийгүй эх орны өнгөрсөн, одоо, ирээдүйн хувь заяаны тухай гүн ухааны сэтгэлэг болж чадсан юм. Тиймээс цаг үеийнхээ амин халуун амьсгал, ард түмнийхээ зүрх сэтгэлийн илч, айзмыг шингээсний учир Мөнх тэнгэрийн дор мянга мянган хавар улиравч монголын эх оронч шинэ яруу найргийн туг дээр эгнэгт мандах алтан соёмбо бол Д.Нацагдоржийн Миний нутаг мөн. Ингэж Д.Нацагдорж шүлэг утга зохиолдоо шинэчлэлт утга санааг гоц өргөн дуулахдаа уламжлалаас огтхон ч ангид яваагүй бөгөөд монгол ардын аман болон дорно дахины бичгийн зохиолын баялаг өв сантай бат хэлхээ холбоотой байсан билээ. Зохиогчийн гар бичмэл фолькло> (ШУА –ийн хэл зохиолын хүрээлэнгийн сан хөмрөгт байгаа Д.Нацагдоржийн гар бичмэлийн хавтас) хэмээх аман зохиолын цуглуулгын дэвтэрт зүйр цэцэн үг, уран хошин холбоо, ардын дуу, хэл зүгшрүүлэх үг, бөөгийн дуудлага зэргийг тэмдэглэн авч байсан нь үлджээ. Нацагдоржийн эцэг Дашдорж хүүгээ бичгийн хүн болгохын тулд Зүрхний тольт, Элдэв тайлбар толь бичиг, Хав муур хулгана гурвын үлгэр, Хоёр загасны тууж, Оюун түлхүүр зэрэг монгол хэл, уран зохиол, түүхтэй холбогдол бүхий ном дэвтрийг үзүүлдэг байжээ. Мөн Цог тахих судар оршив, Гүүний цацал шувуу ирэхийн даллага оршив, Товагийн гэгээнтний 17 дугаар дүрд тоть шувууны хувилж, амьтныг сургасан аялгуут шүлэг ба эрдэнэ ноён хутагтын айлдсан сургаалууд, Цаасан шувууны тууж энэ болой зэрэг бийрийн бичмэлийг Д.Нацагдорж монгол үсгээр сонирхон хуулж байсан баримт ч (Б.Содном Дашдоржийн Нацагдоржийн намтар зохиол, УХХЭХ Улаанбаатар , 1966 , 37-39 тал )бий.
Ингэж Д.Нацагдорж бичиг зохиолын их өв уламжлалтай танил байж Манай ардын аман зохиолыг үндсэн суурь болгож, түүний баялаг үг, гайхамшигт найруулгыг ашиглаж, шинэ үеийн зохиолтой холбож чадсан (Шинэ толь 27 1937 ¹4 104-105 дах тал)-ыг нэн түрүүн Миний нутаг шүлгээс нь ажиглаж болно.Хангайн магтаал, Хан Хөхүйн магтаал, Их богдын магтаал зэрэг монгол ардын магтаал, Алтайн магтаал, Хэрлэн мэт магтуу дуунд нэвт шингэсэн эх орноо энхрийлэн хайрлах, байгалийн сайхныг хэзээнээс бахадсаар ирсэн үзэл санааны уламжлалын дагуу Д.Нацагдоржийн Миний нутаг зохиогдсон гэдэг нь тайлбарлаад байлтгүй тодорхой юм. Тэгэхдээ Д.Нацагдорж Их богдын магтаал зэрэгт уг дүрсэлж буй газар оронд байгаа эсэхийг харгалзалгүй хэвшмэл санаагаар өгүүлдэг (тэр байхгүй бар арслан мэтийн тухай хэвшсэн хэллэгээр өгүүлэх ) уламжлалд шүүмжлэлтэй бүтээлчээр хандаж Хан Хөхүй , Отгон тэнгэрийн магтаал ийн Дүрслэгдэхүүн, дүрслэхүүн хоёрын хооронд тодорхой холбоог тогтоосон (Шинжлэх ухааны академийн мэдээ 1964 он ¹1 68 дах тал) зохист уламжлалыг залгамжилжээ. Гэхдээ Д.Нацагдорж <Миний нутаг>-аа тодорхой нэгэн уул ус, буюу байгалийн бүсийг хамарсангүй. С.Буяннэмэхийн томьёоллоор Ерөнхий өгүүллийн магтаал (С.Буяннэмэх Утга зохиолын үүд , ШУА-ийн хэл зохиолын хүрээлэнгийн сан хөмрөгт хадгалж буй гар бичмэл дэвтэр, 103-107 дах тал) - ын байдлаар бичжээ. Д.Нацагдорж бодит байдлыг гүнзгий таньж, түүний мөн чанарт нэвтэрч чадсаны дүнд монгол орны хамгийн түгээмэл шинжийг үнэн яруугаар дүрсэлсэн юм. Миний нутаг шүлгийн уламжлалыг тодруулахдаа судлагчид зөрөө бүхий саналтай байгаа учир дэлгэрүүлэн авч үзье. Б.Содном Миний нутаг гэдэг шүлгээ бичихдээ Д.Нацагдорж монгол бөөгийн дуудлагын шүлгийн хэмжээ, шүлэглэн найруулах журмыг бүрэн ашиглаж, өөрийнхөө хэрэгцээнд тохируулан авч чадаваа
( Б.Содном Дашдоржийн Нацагдоржийн намтар зохиол УХХЭХ Улаанбаатар 1966.966 дах тал) гэж өгүүлсэн бол Л.К.Герасимович Яруу найрагч гайхамшигт шүлгээ бүтээхдээ монгол ардын дууны бүтээлийн шүлэглэлд үндэслэсэн бөөгийн дуудлагын хэлбэрийг ашиглажээ. Иймээс ч орчин үеийн монголын яруу найргийн хэлнээ ховорхон тохиол болсон үйл үгээр илэрхийлэгдсэн өгүүлэхүүн мөрийн эцэст (бүхэл бүтэн бадгаараа ч ) байхгүй байна ( Л.К.Герасимович Монгольской Народной Республики(1921-1964 годов) Изд. Ленинградского университета. 1965 стр 68 ) гэж бичжээ. Б.Содном Л.К.Герасимович нар уул шүлгийг бөөгийн дуудлагатай харьцуулан шинжилсний үндэс нь Д.Нацагдоржийн үе тэнгийн нөхөр Т.Нацагдоржийн дурсамж яриа болсон байна. Түүнд :
Ай галзуу чонон хөлөгтөнгүүд
Гал могой ташууртангууд
Хүний махан хүнстэнгүүд
Хүрэл чулуун зүрхтэнгүүд
гэж бичээд, шүлгийн зохион байгуулалт тун сайн. Ритм, такт маш жигд. Үгийн үе хуваарь адилхан байна. Хуучнаас шинийг олж авах хэрэгтэй байдаг.Шүлэг бичих нэг л сүрхий техник үүнд байна гэж өгүүлэн хожим нь Бөөгийн шүлгийн ритмийг судалж амжсан гээд Миний нутаг шүлгээ уншиж байжээ. (Т.Нацагдорж , Зохиолчийн дурсгалд Туяа 1957 ¹4 13 дах тал)
Эдгээрийг харьцуулаад К. Яцковская Д.Нацагдоржийн бөөгийн дуудлага сонссон тохиолдолд Л.Герасимович анхаарал тавин, Б.Содномтой санал хуваалцаж байна..... Энэ хоёр шүлгийн нэг нь Миний нутаг, нөгөө нь бөөгийн дуудлага (Ц.Д) аль алин нь нэр үгийн олон тооны уд дагавраар төгсөж буй нь тохирсноос үүдээд л Д.Нацагдоржийн нугалбартай, туйлын уян зөөлөн аястай урт мөрийг бөөгийн дуудлагын аюумшигт олон явдлыг тоочсон чавцсан мөрүүдтэй адилтгахад хэцүү юм гэж үзжээ. Тэгээд Миний нутаг шүлгийн онцлог нь магтаалын яруу найргийн нөлөөгөөр бий болсон гээд
Хангай ханд сууж
Харин ирэхийн харуул болсон
Халуун аминд түшээ болсон
Халх түмэн
гэсэн бадагтай.
(Даян ханы зургаан түмний магтаал) жишиж <Энэ магтаалын мөрүүдтэй, бүтцээрээ таарч буй Миний нутгийн эхний бадгийн мөрүүд тохирч байна> гэж үзжээ. Үүнтэй С.Лувсанвандан санал нийлж Д.Нацагдоржийн Миний нутаг, бөөгийн шүлгийн үлгэр загвараар зохиогдсон биш, ардын билэгзүйн шүлэглэх эрдмээс эх үндэстэй юм.... Д.Нацагдоржид бөөгийн дуудлагын шүлэг биш, түүнд аман зохиолын шүлгийн урлагийг ашигласан зарчим нь сонин байжээ. гэж бичээд Алтай хайлах, Халх ардын тууль,Цацал бүжгийн дууны шүлэгтэй Миний нутаг-ийн холбоцыг харьцуулж шүлгийн бүтэц, тогтолцоо, шүлэглэх ур зүйн бүхий л зүйл ардын яруу найргийн уламжлалтай нягт холбоотойг батлах нэгэн баримт (С.Лувсанвандан Д.Нацагдоржийн шүлгийн холбоцын зарим асуудал, Утга зохиол, урлаг, 1975 ¹45) гэж үзжээ.
Эдгээр эрдэмтний судалгаанаас үзэхэд зарим нь нэгэн нэхэн тодосгууштай зүйл байгаа мэт санагдана. Давын өмнө Д.Нацагдоржийн Миний нутаг шүлгийн онцлог, тогтолцоо, хэмжээ, холбоц, тэргүүтнийг нарийвчлан судлах нь чухал юм. Эл 12 бадаг шүлгийн монгол үсгээр бичсэн зохиолчийн эхэд нэгэн мөрийн хамгийн олон үе нь 23, хамгийн цөөн нь 13 байхад шинэ бичигт хэлэхэд ойртуулан буулгавал нэгэн мөрийн хамгийн олон үе нь 17 хамгийн цөөн нь 10 болж байна. Үүнээс үеийн тоо тэнцүү бус мэт харагдаж байгаа боловч нэгэн бадгийн дотор үе өргөлт тэнцүүлэх олон аргыг (нэг, дөрөвдүгээр мөр, хоёр гуравдугаар мөрийн үеийн тоо тэнцүү, нэг, гуравдугаар мөр, хоёр дөрөвдүгээр мөрийн үеийг салаавчлан тэнцүүлэх гэх мэт) чадмаг хослон хэрэглэжээ. Миний нутаг шүлгийн гуравдугаар бадгийн монгол үсгээр бичсэн эхийн хоёр , гуравдугаар мөр ижил19, нэг , дөрөвдүгээр мөр 14,15 болж үе тэнцсэн бол шинэ үсгээр буулгахад хоёр , дөрөвдүгээр мөр ижил 11, нэг дөрөвдүгээр мөр 12,13 болж ойролцоогоор үе тэнцжээ. Мөр болгонд нь гол өргөлт 6 удаа ноогдож байна. Энэ нь бусад бадагт ч ойролцоогоор давтагдсан онцлог мөн.Мөн шүлгийн толгой, сүүлийг ижил ойролцоо авиа болон үгээр ижилсгэн холбох, утгын өргөлтийг онцлох зэрэг уран дүрслэлийн олон арга хэрэглүүрийг уранаар нийцүүлэн хэрэглэжээ. Эдгээр онцлогийг тодруулсны үндсэнд нь аман болон бичгийн зохиолын гол гол зарчимтай харьцуулан үзвэл сая Д.Нацагдоржийн уламжлал хийгээд бүтээлч санаачилга зэрэг нь илүү тодрох болно.
Т.Нацагдоржийн жишээлэн ярьж байсан бөөгийн дуудлага
Хүний махан хүнстэнгүүд
Хүрэл чулуун зүрхтэнгүүд
гэснийг <хэнгэргийн цохилтоор хэмжээгий нь тааруулан дууддаг> ёсоор үзэж
Хү-ний мах-хан хүн-нэс-тэн-гүүд
Хү-рэл чу-луун зү-рих-тэн-гүүд
буюу өргөлттэй, өргөлтгүй үеийг -Ү хэмээн тэмдэглэвээс, хэмжээ тэгш бөгөөд өргөлттэй, өргөлтгүй хошоод үе нь нэгэн нэгж болон түүнийг -Ү тэмдгээр үзүүлбээс даруй
-Ү - Ү - Ү - Ү
-Ү - Ү - Ү - Ү
гэсэн зохион байгуулалттай шүлэг (Хэл зохиол судлал, боть 7, ШУАХ , Улаанбаатар 1969, 92-93 дахь тал) болно. Энэ нь бөөгийн дуудлагын шүлгийн хэм хэмжээ нягт таарсан толгой сүүл зэргийг холбоод зогсохгүй мөр мөрөөр нь тэр ч атугай жич, илүүдэгч авиаг ижилсгэдгийг харуулж байна. Б.Содном Миний нутаг шүлгийг бөөгийн дуудлагатай харьцуулан үзэж өргөлтийн тоог тодорхойлж, жишиж үзсэн хоёр зүйлийн шүлгийн хэмжээ, үгийн толгой адгийг холбон шүлэглэсэн талаар ялгаа алгаа (Б.Содном Д.Нацагдоржийн намтар зохиол , УХХЭХ, Улаанбаатар, 1966, 96-97 дах тал )гэж дүгнэжээ. Гэтэл Ц.Дамдинсүрэн Миний нутаг -ийн хоёр бадгийг халх монголын дуутай харьцуулан үзэж Эдгээр шүлгийг хянан үзвэл зөвхөн толгойг холбох талаар бага сага ялгавар бий боловч бусад үгийн тоо ба журмын талаар нэг адил болно (Ц.Дамдинсүрэн Гадаад хэлнээс шүлэг орчуулах тухай Олег сэцэний дуулал-ын орчуулгын тайлбар Шинэ толь 28 1938 ¹2 195 дах тал ) гэжээ. Уг нь ардын дуу бөөгийн дуудлагын аль нь ч гэсэн монгол аман зохиолын төрөл мөн учир шүлгийн тогтолцооны хувьд зарчмын ялгаагүйн улмаас ийм дүгнэлтэд хүрсэн боловуу. Монгол аман зохиол гэж тусдаа, бөөгийн дуудлага гэж ангидаа гэж салган хэлэлцэх ахул судалгааны үнэн зөв дүгнэлт гаргахгүйд хүрнэ буй заа. Харин Д.Нацагдоржийн Миний нутаг шүлгийн аль нэг мөр, бадгийг таслан аваад аман зохиолын (тууль, дуу бөөгийн дуудлагын) мөр бадагтай тулган үзэхэд бодит үр дүн гарахгүй байж мэднэ. Учир нь Д.Нацагдорж бол аман болон бичгийн зохиол мэтийг хуулбарлагч биш, түүнээс суралцан ухамсартай бүтээлчээр сэтгэн хөгжүүлэгч зоригтой шинэчлэгч байсан билээ. Тиймээс Уг асуудлыг тайлах оньсыг гадна хэлбэрийн ойролцоо төстэйд биш шүлэглэх ухааны дотоод бололцоонд үзэх хэрэгтэй (Утга зохио лурлаг 1975 ¹45) юм.
Ингэж vзэх юм бол Д.Нацагдоржийн бөөгийн дуудлага сонсоод шvлгийн зохион байгуулалт сайн . Ритм, такт маш жигд. Yгийн vе хуваарь адилхан байна. Хуучнаас шинийг олж авах хэрэгтэй байдаг. Шvлэг бичих нэг л сvрхий техник vvнд байна гэж өгvvлсэн нь Шvлэг бичих нэг л сvрхий техник-ээс суралцах гэсэн санаа болно. Тvvнээс бус дурдсан бөөгийн дуудлагатай vе тогтолцоо хэлбэр хийц ягштал тааруулж шvлэг бичнэ гэсэн vг хараахан биш юм. Д.Нацагдоржийн Миний нутаг -ийн шvлгийн хийц ур чадвараас vзэхэд vнэхээр ч зохион байгуулалт сайн, ритм такт маш жигд, vгийн vе хуваарь адилхан, сvрхий техник-тэй зохиол болж чадсан ажээ. Тиймд уламжлалаас бvтээлчээр суралцах гэсэн их зохиолчийн чин эрмэлзэл бодитой хэрэгжин биелжээ гэж vзэж болно. Энэ нь Д.Нацагдоржийн Миний нутаг шvлэгт төдийгvй Учиртай гурван толгой, Ламбагуайн нулимс зэрэг зохиолд нэгэн адил хамаарна. Д.Нацагдорж монгол ардын дуу, харилцаа дууг ихэд сонирхон, жvжиг зохиолдоо өргөн ашиглаж байв. 19-р зууны vед монгол газар ихэд дэлгэрсэн Да-вангийн Юндэн Гөөгөө гэдэг ардын харилцаа дуунаас сэдэв санаа авч Д.Нацагдорж Учиртай гурван толгой (Б.Содном Д.Нацагдоржийн намтар зохиол, УХХЭХ Улаанбаатар 1966 229-241дах тал) зохиолоо бичжээ.Уул зохиолыг анх захиалан бичvvлж , тайзнаа найруулан тавьсан зохиолч Д.Намдаг Нацагдоржид аялгуутай эмгэнэлтэй зvйл бичих нэгэн сэдэв бий аж. Yvндээ автономитийн vед vзэсгэлэнт сайхнаараа дуунд гарсан Юндэн Гөөгөө гэдэг хvний бодит амьдралд тохиолдсон зvйлсийг ярив. Yvний нь би сонирхон тайзан дээр хэрхэн тоглуулах талаар арга ухаан сийлэхийг бодно. Тэгэхдээ юу юуны урьд эмх замбараатай маш цөөн хvмvvсийн дунд эргэлдvvлэхийг эрхэмлэнэ.
Энэ бодлыг Д.Нацагдорж зөвшөөрөхийнхөө зэрэгцээ vндэсний аялгуут жvжгийг бий болгох явдалд зохистой шинэ хэлбэр бий болгохыг эрхэмлэв. Гэлээ ч бид оролдох нь чухал гэж vзээд хоёр цаг хиртэй харилцан ярилцсаны vр дvнд нэг жvжгийн төлөвлөгөө бvрэн боловсруулан гаргаж амжив (Д.Намдаг Учиртай гурван толгой Д.Нацагдоржийн тухай дуртгал тэмдэглэл УХХЭХ Улаанбаатар 1966 20 дах тал ) гэж дурсан бичсэн бий. Да вангийн Юндэн Гөөгөө уул зохиолыг бичихийн зөвхөн уугуул хэв шинж (прототип) болсон учир Д.Нацагдорж шинэ утга санаа баатрын дvр,vйл явдлаар баяжуулан гvнзгийрvvлж дvрсэлсэн юм. Ардын харилцаа дууны төрлийг шинэ цагийн театрын урлагийн төрлийн хэмжээнд хөгжvvлснээрээ Учиртай гурван толгой уламжлал шинэчлэлийг хослуулсны нэгэн гайхамшигт жишээ болсон юм. Энэ зохиол, ялимгvй зөрчил, vйл явдлын эхлэлийг уужуу бодлоор ургуулж, гvн утга, өргөн хvрээ бvхий зохиол бvтээлийн vлгэрийг vзvvлэв. Энэ нь Юндэн, Нансалмаа, Хоролмаа, Балган нарын ялгарал тод дvрээр илэрчээ. Тvvний дотроос
Өөрийн гэрээ бариачээ
Өрхний чинь оосрыг татъя
Зvv хатгах бvрдээ
Зөвхөн чамайг бодсон юм
гэж зvрхээрээ дуулж байгаа цэвэр ичимтгий монгол бvсгvй Нансалмаагийн хайр сэтгэлийн эрхэм нандин чанар, тvvнийгээ хамгаалан :
Хас чулууны өнгийг
Харлуулж юу ч чадахгvй
Хайртай амраг хvнийг
Хагацуулж хэн ч дийлэхгvй
гэж эцсийн мөчөө хvртэл тэмцэх тэнгэрлэг их хvч олсныг гайхамшигтайяа илэрхийлж байгаа юм. Тиймээс ч Учиртай гурван толгой-н хувьд дарлагч ноёны гарт амь vрэгдсэн Юндэнгээ vзvvт Нансалмаа өөрөө өөрийгөө хороож байгаа нь харгис бурангуйд бууж өгөхгvйгээ тэр vеийн өөр яах ч аргагvй нийгэмд илэрхийлж зоригоо харуулсан явдал, хvний сэтгэл хөдлөл, vнэнч ариуныг хамгаалснаарааа тэгш биш харьцаат нийгэмд ял тулган амиа өгч байгаа их хэмжээгээрээ ер В.Шекспирийн Ромео Жульетта буюу Узбекийн Фархад Ширин хоёр зэрэг жvжгvvдийн аугаа зөрчлийн шийдвэрлэлттэй адилтгах зvйл юм. (Э.Оюун Д.Нацагдоржийн жvжгийн зохиолын зөрчлийн асуудалд Д.Нацагдоржийн уран бvтээлийн тухай УХГ Улаанбаатар 1978 52 дах тал)
Yvгээр Д.Нацагдорж аялгуут жvжгийн шинэ хэлбэрийг монголын шинэ vеийн урлагийн төрөлд бий болгож 1934 оноос vзэгчиддээ барьсан нь Учиртай гурван толгой-н нөлөөгөөр зохиолч, найруулагч, жvжигчин хичнээн олон уран бvтээлч гар ганзаганд, хөл дөрөөнд хvрсэн билээ
Басхvv Сумъяа ноён хэмээх монгол ардын харилцаа дуу, Ламбагуайн нулимс хоёрын уламжлалын холбоотойг Г.Михайлов ажиглаж энэ хоёрт хоёуланд нь учиртай гурван хvний явдал гарч , тvvний байдал, тайлал болон лам нарын эсрэг хандсан чиглэлтэй зэрэг нь адил төстэй юм. гээд Харин авьяаст зохиолчийн уран сэтгэмжээр vйл явдал зохиомж дvр, зөрчил цөмөөр өөрчлөгджээ (Г.И.Михайлов, Д.Нацагдоржийн уран бvтээлийн уламжлал шинэчлэл , Утга зохиол , урлаг 1969 ¹4) гэж vзсэн билээ. Yvнийг дэмжиж К.Яцковская , Сумъяа ноён буюу Бээжин лам харилцаа дууны зарим зvйлийг өгvvллэгт их л өөрчлөгдсөнийг ажиглаад Гол баатар ялангуяа ламын дvр бvр их өөрчлөгджээ. Харилцаа дуунд сувдаг шунахай, садар самууныг илчилсэн байдаг. Бээжин лам vнэнчээр хайр сэтгэлтэй болоогvй. Д.Нацагдоржийн өгvvллэгийн лам, Бээжин ламтай тун бага төстэй . Лодон зөөлөн сэтгэлтэй, итгэмтгий, тэр Цэрэнлхамын ов мэхийг гадарлаагvй, дурлал гэх тоглоомыг нь таниагvй, хэдийгээр эхлээд ариун сэтгэлээр бус очсон ч гэлээ, жинхэнэ хайр сэтгэлтэй болжээ. (К.Н.Яцковская Дашдоржийн Нацагдорж (Жизнь и творчество)Изд , Наука Москва 1974 стр 84-85) хэмээн өгvvлжээ. Ингэж «Ламбагуайн нулимс» өгvvллэгийг монгол ардын харилцаа дууны уламжлалтай холбон vзэж, дvрийг харьцуулсан нь яриагvй сонин ажиглалт мөн. Монгол ардын харилцаа дууны урын санг уудлахад Ламбагуайн нулимс-т, Сумъяа ноён-оос илvvтэйгээр ойртон очих Ванлий буюу Буянхишиг Да лам хэмээх зохиол бас бий. Тvvнд Ванлий хvvхэн, Буянхишиг Да лам нарын дvрийг тодорхой гаргасан юм. Ерөнхийдөө автономитын vеийн амьдралын харилцаа, ноёд ялангуяа лам нарын завхай шунаг сэтгэлийг шог инээдмийн намба хэлбэрийн харилцаа дуугаар чадалтай гаргасан (Э.Оюун . Харилцаа дууны зарим асуудалд, боть 8-р дэвтэр 1-12, ШУАХ, Улаанбаатар 1970 59 дэх тал) энэ зохиолын гол баатар Буянхишиг Да лам ухаантай хэдэн vгийг хэлж Ванлий хvvхнийг өөртөө дасган , тvvнд хайр сэтгэлтэй болжээ. Тэгвэл Орчлон хоосон гэж хvрд бясалгасан гэвш Лодон Ертөнцийн цаламд урхилагдаж Цэрэнлхам хvvхэнд сэтгэлээ нэгэнт өгчээ.Тvvгээр ч барахгvй Гандан дахь хашаа байшин ба гавж болохын тулд бэлтгэсэн юмаа бvгдийг нийлvvлж хамтран суужээ. Ванлийг өөр хvнтэй суухаар явдгийг Буянхишиг Да лам-д өгvvлсний адил Цэрэнлхам хvvхний янаг залуутайгаа нөхцөж байгааг Ламбагуайн нулимс-д дvрсэлжээ. Хуриманд ирж согтоод Буянхишиг Да лам , Хувилгаан сvнс гэж өөрийгөө дөвийлгөн агсганадгийг санагдуулж, Цэрэнлхамын хархvvтэй тэврэлдэн суугааг хараад уур нь бадарч Лодон байшингийн хаалгыг хэмх цохин орж хэрvvл шуугиан гаргаж байна. Буянхишиг Да лам Ванлийгийн өөр хvнтэй суух мөрий нь өдрийг сонсоод дугана сvмдээ муужран унаж улмаар хуриманд нь очихоор явахдаа:
Санаж явсан Ванлий
Сайхан төрсөн Ванлийгаа
Санасаар бодсоор ай Ванлий
Саравчны усан адилаар
Нулимсаа унагаж явна
гэж дуулж байна. Тэгвэл Цэрэнлхамыг залуутай янаг ялдам байхад
Хvv минь би чамд хайртай
Одоо би хаашаа очих вэ
Өөр хvнтэй ханилах хамаагvй
Гагцхvv намайг бvv орхи
гэж Лодон хоёр нvднээсээ ертөнцийн хар нулимсыг борооны дусал адил асгаруулж байна . Лодонгийн дvрийн уламжлалыг ингэж тодруулах нь уг баатрын зан төрх тvvгээр дамжин Ламбагуайн нулимс ямар зохиол вэ ? гэсэн маргаан бvхий асуудлыг хөндөхөд хvргэж байна. Энэ өгvvллэгийг Лам нарын суртал баримтлалын худал хуурмагийг илчилсэн хошин шог (М.Гаадамба нэгэн гайхалтай өгvллийн тухай . Утга зохиол урлаг 1964 ¹51) зохиол гэж М.Гаадамбын vзсэнтэй , Энэ хорвоогийн харын бvх юм хоосон , мөнх бус болохыг номлон байдаг атлаа хөнгөмсөг явдалт хvvхэнд сэтгэлтэй болсон ламыг дооглон шоолсон өнгөөр дvрсэлсэн (Л.К.Герасимович , Литература Монгольской Народной Республики (1921-1964) Изд Ленинградского университета 1965 стр 76 ) гэж Л.К.Герасимович Д.Нацагдоржийн өгvvллэгийн гэвш бол шинэ монголын утга зохиолын шог дvрийн шилдэгийн нэг (Г.И.Михайлов . Д.Нацагдоржийн уран бvтээлийн уламжлал шинэчлэл, Утга зохиол, урлаг 1969 ¹4) гэж Г.И.Михайлов тус тус санал нийлжээ. Ламбагуайн нулимс феодал , лам нарыг шоглон шvvмжилсэн зохиол ..... Залуу хувьсгалч Д.Нацагдорж энэ зохиолдоо хуучны харгис бурангуй ёсыг жигшvvлэх vзэл санааг гол болгосон нь маргаангvй . Тухайн vеийн уншигчид Лодон гэвш, Цэрэнлхам хоёрыг ер өрөвдөн хөөрхийлж байгаагvй, харин жигшин зэвvvцэж байсан. Тэр цагийн амьсгал тийм л байсан (Ц.Хасбаатар. Ажиглалтаас төрсөн бодол . Залуучуудын vнэн.1986 ¹127) гэж Ц.Хасбаатар бичжээ. Yнэхээр ч Ламбагуайн нулимс зохиолд Аяа бас, өдөр хийдэд суугаад шөнө айл хэсэгч хуврагууд ичиг гэж Д.Равжаагийн шоглож байсан хувраг ёсоо эвдсэн лам нарын амьдралын тvгээмэл vзэгдлийг илрvvлэн шvvмжилсэн нь илэрхий юм.
Шашин шvтлэг, лам нарын vзэл суртлын эсрэг ширvvн тэмцэл хийж тэднийг шvvмжилж байсан 1930-аад оны vеийн уран зохиолын vзэл санаа энэ өгvvллэгт ч гэсэн тусгагджээ. Yvнийг дvрслэхдээ зохиолч сэтгэлзvйн дvр гаргаж Ламын хоосон чанарын бодлого л Лодонг ийм арчаагvй байдалд хvргэснийг илрvvлэн гаргасан ажээ. Ламбагуайн нулимс өгvvллэгийн уламжлал болсон Ванлий буюу Буянхишиг Да лам зохиолыг шог инээдмийн харилцаа дуу-нд багтаан судалсан Э.Оюун Буянхишиг ламыг сахилаа мартсаны нь шоолохоос гадна бас хvний хайр сэтгэлийн жаргал эдлvvлдэггvй шашны ёсыг буруутгаж Буянхишигийг өрөвдсөн тал тодорхой байна ( Э.Оюун . Харилцаа дууны зарим асуудалд, боть 8-р дэвтэр 1-12, ШУАХ, Улаанбаатар 1970 66 дэх тал) гэж vзжээ.
Энэ бол Ламбагуайн нулимс зохиолын агуулгыг гvнзгийрvvлэн судлахад анхаарууштай санаа юм. Yvнтэй уялдуулж Лодон бол vлэмж хvчтэй эмгэнэлт дvр, Нацагдорж Лодонг огт шоолоогvй харин амьдралд тохиолдсон эмгэнэлт явдлыг vзvvлсэн юм (Ч.Лодойдамба. Нэгэн гайхамшигт өгvvллэгийн тухай .Утга зохиол урлаг 1964 ¹11) «Д. Нацагдоржийн энэ зохиол эмгэнэлт зохиол мөн » (Ч.Лодойдамба . Баримт тvшиж ярих сайхан. Утга зохиол урлаг 1964 ¹4) гэж Ч.Лодойдамбын vзсэнийг анхааралгvй өнгөрч болохгvй. Ч.Лодойдамбын эл санааг харгалзан vзэж уг зохиолыг судалсан К.Яцковская Нацагдорж энэ ламд өөрөө хэрхэн хандаж байгаагаа нэг ч vгээр
илрүүлээгүй түүний шинж байдлыг үйл явдлаар нь дамжуулан гаргасан. Тэгсэн атлаа зохиолч Цэрэнлхамыг шууд буйгаа илрүүлэхгүй ч гэсэн түүний хар санаа, биеэ худалддагийг нь , хар тамхи татах дуртайг нь, худал хуурамч, баашилдаг занг нь үзүүлэх боломж бүрийг ашиглан гаргасан байна. Нацагдорж их авьяас билэгт зохиолч болохоороо Цэрэнлхамын өөдгүй муу чанарыг нь уран сайхны илчлэн гаргах аргаар гүн гүнзгий дүрсэлж, магадгүй өөрөө ч хүсээгүй атлаа Лодонг хүндэтгэх сэтгэлийг бий болгосон байж мэдэх юм. Нацагдорж түүний дүрийг энэрэнгүйгээр шийдвэрлэсэн..... Зохиолч Лодонгийн дүрийг бүтээхдээ бүрэлдэн тогтсон бэлэн зан төрхийг нэг нөхцөл байдлаас нөгөөд шилжүүлдэг (бид ийм байдлыг Цэрэнлхамын жишээн дээр үзэх болно ) уламжлалыг огоорч сэтгэлзүйн дүрийг бүтээн бий болгохыг зорьсон (К.Н.Яцковская Дашдоржийн Нацагдорж (Жизнь и творчество)Изд, Наука Москва 1974 стр 85) гэжээ.
Чухам л Лодонгийн дүрийг тодруулахад зохиолын гол нэгэн баатар Цэрэнлхамын талаар дурьдахгүй байж хэрхэн болох билээ. Цэрэнлхам бол Ванлий, Жуяар нараас огт өөрөөр зохиолд дүрслэгдсэн юм. Ардын хувьсгал ялахын өмнө болон мандсаны дараахан үед төв суурин газарт нэлээд түгээмэл байсан үзэгдлээс уугуул хэв шинжээ болгон авсан Иүй-Ба хуа хэмээх Цэрэнлхам бол хятадын гудамжны амьдрал, хар тамхинд орж завхайран биеэ худалдаж эд мөнгө хураахыг эрмэлзэгч муу явдалт (С.Эрдэнэ. Ламбагуайн нулимсны учир нэгэн бодол. Утга зохиол, урлаг 1971 ¹11)-ны дүр юм. Зохиол эхлэхэд Орчлонт ертөнцийг хоосон гэж хүрдийг бясалгаж, винайн ёсыг сахисан Гэвш Лодон, Улаан шарыг тунаруулсаар Гандангийн наад хүрд уруу бууж ирмэгц, урин тачаангуйн хурц илдийг боловсруулахын эрдмийг судалсан хүүхэн Цэрэнлхам цагаан харыг гялбуулсаар баруун дамнуурчны шавартай гудамжнаас гарч ирэх нь эсрэг тохиолдов гэжээ. Ийм эвлэрэмгүй, хоёр ертөнцийг гарган ирсэн атлаа зохиолч зохиомжийг маш үнэмшилтэй уранаар өрнүүлж, тэдгээрийг эвцүүлэн найруулаад баруун дамнуурчны ба Гандангийн дэнж хоёрын хооронд нэг нарийхан шинэ зам нээгдтэл Цэрэнлхам хүүхэн урхиндаа Лодонг бүрэн татан оруулсныг дүрсэлсэн юм. Хятадын худалдаа мөнгө хүүлэгчдээс монголчуудыг тонож элдэв муу зуршилд сургаж, бузар явдлыг дэлгэрүүлсний уршиг, харгис бурангуй нийгмийн гайгаар хүн чанараа гээсэн хэсгийн дүр зургийг төлөөлсөн Цэрэнлхам амьдралыг хүлцэн тэвчилгүй зохиолчийн сэтгэл зүрх басхүү өвдөж явсан нь ил байна. Тиймээс Цэрэнлхам хорт могойн уршигт муу явдлыг хүчтэй шүүмжилсэн нь Лодонгийн дүрийг улам амьд, олон талтай болоход нь үлэмж нөлөөлсөн гэж үзвэл зохилтой. Нэгэнт уул зохиол гүн гүнзгий утгатай баатрын дүр нь олон талтай өвөрмөц болж чадсаны учир түүнийг загварчлан авч үзэж зохиолын аль нэгэн төрөлд заавал шахан багтаах гэж оролдоход зохистой дүн гарахгүйд хүрнэ.
М.Гаадамбатай маргасан маргааныхаа явцад Ч.Лодойдамба өөрийн дүгнэлтийн баталгаа болгож өгүүллэгээс үг өгүүлбэр авч тайлбарлахдаа шог хошин төрөлд таарах баримтыг эс хайхарсан тал байна. М.Гаадамба ч гэсэн уг өгүүллэгээс шог аясад таарах нотолгоог өлгөж аваад эмгэнэлт явдлыг нь бас орхигдуулжээ. Энэ хоёр хэтэрхийлэл Ламбагуайн нулимс зохиолын төрөл зүйлийг тогтоох, гол баатрын дүрийн шинж, зан төрхийг үнэнээр тайлбарлахад нь садаа болсон юм.
Харин Нацагдоржийн энэ зохиол бол эмгэнэлт зохиол мөн. Гэхдээ инээд хүрэх газар огт байхгүй гэж нэг талыг баримтлан ярих юм бол үлэмж буруу болно. Эмгэнэлт зохиол хичнээн чадалтай болох тусмаа инээдэмт явдал их байдаг удаа бий. Жишээ нь их Шекспирийн гайхамшигт эмгэнэлт зохиолуудыг санахад эмгэнэлт зохиолд инээдэмт учрал их хэмжээтэй байдгийг тод харуулна гэж Ч.Лодойдамбын маргааны явцдаа нэгэнтээ хэлсэн нь зохиолыг чухам зөв тайлахын үүдэл санаа байжээ гэмээр. Үнэхээр <амбагуайн нулимс>өгүүллэгийг дахин дахин уншихаар эмгэнэлтэй гэж өөрийнхөө батлан тайлбарласныг зохиогч учир дутагдалтай гэж эргэн санасны гэрч мөн биз.
В.Шекспир, М.Горький, М.Шолохов зэрэг сонгодог зохиолчдын зохиолд инээдэм хийгээд эмгэнэл хослон нэгдсэн байх нь олонтаа. Ер нь шог зохиолд инээдэм эмгэнэлийн аяс ч байдаг. Эмгэнэлт зохиолд инээдэм шоглол ч бас байж болдог. Үүнийг зохиолч Д.Намдаг амьдралын ухаанаар зөв ажиглаж Уг зохиолын шоололтын чанартай боловч эмгэнэлтэй билээ. Гэтэл амьдрал гэдэг маань бүхэл бүтэндээ эс боловч тал хувь нь, тал хувь нь эс боловч бяцхан хувь нь эмгэнэлтэй болж ирээд инээдэмтэй нь аргагүй байдаг бус уу . Иймд Нацагдорж түүнийг аргагүй их авьяаст нүдээр ажсанаа зүй ёсоор бичсэн нь бус уу (Д.Намдаг. Танин мэдэж таниулан мэдүүлэх нь, Утга зохиол, урлаг 1966 ¹8 ) гэж өгүүлсэн юм.
Ламбагуайн нулимс өгүүллэгийг тайлахад Хэлхээгүй сувд дуусаагүй зохиолынхоо өмнө Д.Нацагдоржийн бичсэн зүйл ч бас анхаарал татаж байна. Зохиогч түүндээ Аюумшигт, сүрхий гайхамшигт, инээдэмтэй, гашуудалтай, уйтгарлалтай, сонирхолтой элдэв байдлыг үзүүлэх, Хүний сэтгэлийг хөдөлгөх, донслуулах, айлгах, төөрүүлэх, сүрдүүлэх, цочоох, догдлуулах, уяруулах, сэргээх инээлгэх (Цог 1966 ¹8 ) гэж бичсэн юм.
Энэ бол Д.Нацагдорж зохиолоо загварт баригдалгүй олон талтайгаар инээдэм, гашуудал, уяруулал, догдлуулал, тэргүүнийг хослуулан туурвидгийн гэрч мөн. Д.Нацагдоржийн Ламбагуайн нулимс өгүүллэг, баатрын дүр нь шог инээдэм, эмгэнэлийн харилцан шүтэлцэж биесээ баяжуулсны бодит жишээг шинэ үеийн уран зохиолын хуудаснаа тодорхой харуулан өгчээ. Д.Нацагдорж зохиол бүтээлдээ их л няхуур хандаж урьдчилан тусгай загвар төлөвлөгөө гаргаж түүнийхээ дагууд бичих урлах явцдаа нэмж хасах зэргээр нарийн боловсруулдаг байсан баримт жишээ цөөнгүй үлдсэн юм.
Үүнд Ядуу хөвгүүн, Хэлхээгүй сувд, Ордны нууц зэрэг үргэлжилсэн үгийн болон жүжгийн зохиолын зэрэгцээ Дөрвөн цаг мөчлөг шүлгийг зохиох төлөвлөгөө онцгой анхаарал татдаг юм. (Утга зохиолын шүүмжлэл УХГ Улаанбаатар 1985 100-112 тал, Үнэн 1986 ¹275)
Д.Нацагдорж Дөрвөн цагийн эргэлт ба хүний аж төрөл хийгээд хөгшин залуугийн явдал сэдвээр зарласан уралдаанд зориулан Дөрвөн цаг шүлгээ бичих загварчилсан төлөвлөгөө гаргажээ. Биесийг дотроо багтаасан дөрвөн тойрог зурж түүнийгээ чагтлан тойрог бүрийг дөрвөн хэсэг болгон хувааж (16 хэсэг) тус бүрийн зайд зохиолд тусгах санаа, үг хэллэгийг тэмдэглэжээ. Энэ нь Дөрвөн цаг бол хавар, зун, намар, өвөл гэсэн дөрвөн улирал, улирал бүр дөрвөн бадаг, нийт арван зургаан бадаг болохыг харуулж байгаа юм.
Үүнээс зөвхөн нэг улирлын жишээгээр үзвэл тойргийн (дээд) хэсэгт цэцэг төлжих шувуу ирэх, цас хайлах, хүүхэн(хүүхэд) хонь гэсэн хэллэгийг тэмдэглэснийг авар гэсэн хэсгийн агуулгатай харьцуулбал
Холхи нар ойртож хасын цас хайлахад
Хээрийн галуу айлчлан ирж гангар гунгар донгодоход
Хаяан дахь ишиг хурга майлалдан хөгжим нийлүүлнэ
Өлгийтэй бяцхан хүүхэд эцэг эхээ баясгана
гэж бичсэнтэй тохирч байна.Энэчлэн тойргийн 2-р (баруун) хэсэг нь Зун, 3-р (доод) хэсэг нь намар, 4-р (зүүн) хэсэг нь өвөл гэсэн хэсэгтэй тус тус таарч байгаа болно. Үүнээс үзэхэд Д.Нацагдорж зохиол бичих төлөвлөгөө бол санаандаа орсныг тэмдэглэсэн төдий бус харин зохиомж утга агуулгыг маш нарийн бодож боловсруулсны үндсэн дээр хийдэг урлах аргын нандин нууц байв.
Зохиогчийн Ламбагуайн нулимс богино өгүүллэгээс баатрын болон эд юмсын дүрийг үгээр дархлан бүтээдэг их зохиолчийн урлахуйн чадварыг давхар ажиглаж болно. Ламбагуайн нулимс өгүүллэгийн дээр иш татсан өгүүлбэрт Орчлонт ертөнцийг хоосон гэж хүрдийг бясалгаж , винайн ёсыг сахисан, Уран тачаангуйн хурц илдийг боловсруулахын эрдмийг судалсан, Улаан шарыг тунаруулсаар, цагаан харыг гялбуулсаар, Гандангийн наад хур уруу бууж ирмэгц, Баруун дамнуурчны шавартай гудамжнаас гарч ирэх нь гэж Лодон, Цэрэнлхам нарыг эсрэг тохиолдол сөрөг харьцуулалаар Д.Нацагдорж дүрслэн гаргажээ. Ийм гүнзгий утга хадгалсан уран харьцуулал зохиолчийн олон бүтээлд (Өвлийн хүйтэн, янагийн халуун,Цагаан сар ба хар нулимс, Үзэгдээгүй юм гэх мэт) бий нь уг дүрслэх зүйлийг улам тод товгор болгосон байна.
Зуны цагт баруун дамнуурчны таван гудамжны шавар хатаавч үл дарагдмаар гэхчлэн, Шувуун саарал, Хөдөө талын үзэсгэлэн, Хэлхээгүй сувд зэрэг бусад зохиолд оносон уран хэллэгээр нүдэнд харагдаж сэтгэлд хоногштол дүрсэлсэн нь зохиолчийн урлах эрдмийн чадал билээ. Ийшээ ширтэж, тийшээ гөлрөн үүнийг гайхаж, түүнийг бодсоор явтал олон морьтой хүмүүсийн дундуур нэгэн сайхан саарал морины толгой тэмүүлэн, ам нь ангалзаж, хоёр чих нь солбилзон үзэгдэхэд хэдийн миний хоёр нүд гэрэлтэн тусав. Нэг залуу хүүхэн жолоог дугтран зүтгүүлсээр гарч ирэх нь хувилгаан охин адил гэрэлтэй бас цог заль өнгөтэй жавхлантай нь түмэн баатар эрсийн боловч зүрхийг чичрүүлэн догдлуулж төв эрдэмтэн оюутны боловч сүнсийг холбилзуулан татна гэж Хөдөө талын үзэсгэлэн-д дүрсэлсэн нь өгүүлэлт шүлэг мэт сонстоно. Энэ зурвас дүрслэлээс харахад зохиолч аман болон бичгийн зохиолын баян сангаас үг нэг бүрийг утга учиртай уран дүрслэхийн үүднээс нарийн сонгож, чадамгай найруулсан нь тодорхой байна.
Д.Нацагдорж дэмий л тоочин нурших ба ятгалгаар хэлэхгүй, гагцхүү уран зохиолоор илэрхийлж, утгаар таниулах зарчмыг чанд баримталж уран яруу, товч тодорхой дүрийг бүтээж чаддаг байсан бөгөөд намтар түүхийг хэт нуршин сунжруулах, эсвэл болсон явдлыг хуурай тоочин өгүүлэх, сургамжлахыг бүх талаар цээрлэн зайлсхийдэг байлаа. Д.Нацагдоржийн зохиолд илүү үг, нуршуу өгүүлэмж нэгээхэн бээр ч үгүй юм. Д.Нацагдоржийн зохиолыг аман ба бичгийн зохиолын уламжлалд дулдуйдсан, ярианы хэлийг ашиглан бичсэн гэхчлэн зааглан ялгахад бэрх юм. Учир нь Д.Нацагдорж аль алины сор дээжийг авч өөрийн тогоондоо танигдашгүй болтол найруулан боловсруулдаг байжээ. Д.Нацагдоржийн хэл монголын сонгодог бичгийн хэл, ардын ярианы хэлний аль шимтэй сайхныг ингэж уламжлан шингээж, шинэтгэн хөгжүүлснээрээ монголын орчин үеийн утга зохиолын хэлний далай баян сан бүрэлдэн тогтоход үнэт хувь нэмэр болсон юм.
Монголын шинэ уран зохиол хэмээх мөрний эхэнд Д.Нацагдоржийн ундруулсан өгөөмөр цэнгэг урсгалтай баян булаг хэзээ ч ширгэшгүй оргилсоор байх нь дамжиггүй ээ. Чухам ингэж өсөхөөс сурсан үндсэн хэл орхиж болшгүй соёл-ынхоо уран яруу найруулахын эрдэмд чадамгай боловсрон их зохиолчийн ямарч бүтээлд ялангуяа өгүүллэгт нь шүлэглэх сэтгэхүй хурц илэрсэн байдаг юм. Богино өгүүллэгүүдийн энэ онцлогийг яруу найрагч В.Луговский ажиглаж Д.Нацагдоржийн зарим нэг өгүүллэг нь цор ганц тал хуудастай байдаг бөгөөд тийм өгүүллэг бол зохиолчийн үзсэн харсан зүйлээ агшин зуур татлан бичиж тэмдэглэсэн шүлгийн зохиол юм. Жишээ нь Өвлийн хүйтэн янагийн халуун гэдэг өгүүллэг бол өгүүлэлт шүлэг юм. Д.Нацагдорж ийн өгүүлэлт шүлэг нь зөвхөн зураглал таталбар төдий бус бие даасан шинжийг бүрнээ хадгалсан өвөрмөц хэлбэр бөгөөд бусад яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн зохиол, жүжгийн нэгэн адил уншигчийн сэтгэлийг хөвсөлзүүлэн татах чадвар баян байдаг билээ. Их зохиолчийн зарим бүтээлээс (Цэнхэрлэн харагдах, Учиртай гурван толгой зохиолын зарим шүлэг) өнгө гэрлийн солилцол , орон зайн алслалт илт мэдэгддэг бол цагийн урсгал хурд-ны хэм хэмжлийн нарийн мэдрэмж Шувуун саарал, Хөдөө талын үзэсгэлэн зэрэг зохиолоос нь ажиглагддаг билээ. Уншигчийн сэтгэлийг олон үе эзэгнэн дагуулна гэдэг зохиолчийн орчин цагийнхаа амьсгалыг яаж тусгаж, уран сайхны ямар нээлт
хийсэнтэй нь зайлшгүй холбогдоно. Урлагийн жинхэнэ сайн бүтээлийн үнэ цэнэ нь цаг хугацааны сорилтыг даван туулж, хойч үеийнхэнтэй ямагт шинэ сэргэг хэвээрээ учран золгох тавилантай байдаг.Унших тутам шинэ санаа, гүн утга, ур чадварын увидас нь нээгдсээр байдаг их зохиолчийн бүтээл туурвил уншигчдын гоозүйн таашаалд баттайяа нийцэж, шимтэн сонирхох олон асуултад нь өнөөдөр ч гэсэн чин үнэн хариу өгсөөр байна.
Д.Нацагдоржийн урлан бүтээх хөдөлмөрийн онцлог бол зохиолоос зохиолд байнгын эрэл хайгуул хийдэг байсанд оршино. Энэ нь их зохиолчийн монгол ардын аман яруу найраг, хуучны бичгийн зохиол, европийн болон орос зөвлөлт, дорно дахины сонгодог утга зохиолыг гүнзгий судалснаар уламжлах шинэчлэх ёсны амьд холбоог тогтоож чадсантай нь холбоотой юм.
Ерөөс Д.Нацагдоржийн уран бүтээл нь Монголын шинэ утга зохиолын үндсэн зарчмыг бий болгохын төлөө эрэл хайгуул байсан гэж бүхэлд нь нэгтгэн үнэлж болно. Хувьсгалт шинэ утга зохиол, түүний үндсэн зарчмын анхны үлгэр жишээг их зохиолч зохиол туурвилаараа үзүүлсэн гэж хэлж болно.
Д.Нацагдорж ийн бүтээлийн өргөн сэдэв, гүн агуулга, уран зохиомж,
яруу сэтгэлгээ, оновчтой дүрслэл тэргүүтэн нь орчин үеийн монголын утга зохиол урлагийн шинэ уламжлал болж, өнөөгийн уран бүтээлч залуу авьяастан нарын зохиолынхоо чанар чансааг хэмжих хэмжүүр, урлах эрдмийн шалгуур сургууль болж байна.
Д.Нацагдорж бол гандан бууршгүй яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн зохиол, жүжгээрээ монголын орчин үеийн утга зохиолын үндсийг тавьж хожим хойчийн зохиолчдод үлгэр дууриал болж байгаагаараа зөвхөн манай орны төдийгүй дэлхийн уран сайхны соёлд хувь нэмэр оруулсан сод уран бүтээлч, яруу сайхны тэнгэрт мөнхөд гялалзах гэрэлт од мөн.
Тиймээс ч Д.Нацагдорж биеэ умартан өнгөрсөн үеэс монголын оюун санааны ирээдүй уруу гүүр барьж эхлэгчдийн нэг байжээ. Ард түмнийхээ уран бүтээлч суу билэгтний оргилын хувьд их найрагч зөвхөн та нарт төдийгүй бид бүхэнд, дэлхийн бүх утга зохиолд хамаатай юм (Утга зохиол, урлаг 1986 ¹47 ) гэж Башкирийн зохиолч Мустай Карим хэлсэн нь аргагүй үндэстэй юм.
Монголын ард түмний сод билэгт хүү Дашдоржийн Нацагдорж нийгэм, олон түмнийхээ үзэл санааны хувьсгалт өөрчлөлтийг гагцхүү суут зохиолчийн хувьд эрч далайцтай илэрхийлж чадсанд л түүний уран бүтээлийн давтагдашгүй чанар, урлах эрдмийн гайхамшиг, залгамж үедээ нөлөөлөх үлэмжийн их чадал, олон үеийн уншигчдыг эзэмдэн дагуулсаар байгаа увидас нь оршиж байна.
1974-1996
Д.Цэдэв
Эх сурвалж . arslan.blog.mn
Монголын орчин үеийн утга зохиолыг үндэслэгч, соён гэгээрүүлэгч, нийгэм улс төрийн нэрт зүтгэлтэн Дашдоржийн Нацагдоржийн монголын соёлын хөгжлийн түүхэнд гүйцэтгэсэн үүрэг, оруулсан хувь нэмэр үнэлж баршгүй их юм. Д.Нацагдорж гучин нэгхэн наслахдаа уран зохиолын үндсэн гурван төрөл болох яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн болон жүжгийн зохиол туурвиж гандан бууршгүй өв уламжлал үлдээсэн билээ. Тиймээс их зохиолчийн уран бүтээлийн өвийг сурвалжлан олж хэвлэх, судлан шинжлэх нь хойшлуулшгүй тулгар асуудлын нэг болсоор ирсэн юм. Түүний тодорхой жишээ нь Д.Нацагдоржийн зохиолын түүврийг удаа дараа хэвлүүлж уншигчдын хүртээл болгосон явдал мөн.
1935 онд «Ардын эрүүлийг хамгаалах Яамнаас өөрийн арван жилийн ойд зориулав» нэртэйгээр их зохиолчийн 53 бүтээл зохиогчийн нэргүйгээр анх ном болон хэвлэгдсэн юм.
Д.Нацагдоржийн 1945 онд хэвлэгдсэн «Зохиолын түүвэр» т 14 зохиол, 1955 оны «Зохиолын түүвэрт» 100 зохиол, 1961 оны «Зохиолууд» номд 137 зохиол тус тус орсон байна.
1930-аад оны сүүлчээс Д.Нацагдоржийн бүтээлийн талаар анхны өгүүлэл хэвлэлд гарч эхэлсэн бол өнөөдөр «Нацагдорж судлал» гэж тусгайлан авч үзэх хэмжээнд хүрчээ.
Цаг улирах тутам их зохиолчийн бүтээлийг эрж олох сурвалжилж сонирхон судлах нь өргөжин гүнзгийрч удаа дараагийн түүвэрт хэвлэгдсэн зохиолыг гар бичмэлтэй нь тулгах, мадгийг шүүх, шинжлэн утга агуулга, уран чадвар, хэл найруулгыг судлах нь ихсэв. Энэ бүхэн нь Д.Нацагдоржийн зохиол бүтээлд их бичгийн судалгаа хийж үнэн зөвөөр хэвлэн нийтлэхийн зайлшгүйг харуулах боллоо. Энэ шаардлагын үүднээс Д.Нацагдоржийн бүтээлүүдэд эх бичгийн судалгаа хийж урьд өмнө нь нийтлэгдээгүй шинэ шинэ зохиол, баримт бичгээр баяжуулан зохиол бүрд түүх, утга зохиолын тайлбартайгаар «Бүрэн түүвэр» ийг хэвлэлд бэлтгэв.
Энэхүү түүвэрт Д.Нацагдоржийн 187 зохиолыг «Яруу найраг», «Үргэлжилсэн үгийн зохиол», «Жүжгийн зохиол», «Нийтлэл зохиол», «Dubia» гэсэн хэсэгт тус тус хувааж оруулсан болно. Зарим хүн хадгалж байгаад хожим Д.Нацагдоржийн зохиол гэж нийтлүүлсэн, түүнчлэн хэвлэгдээгүй боловч хүмүүсийн ам дамжин ирсэн ганц нэг зохиол, Нацагдорж гэсэн нэрээр гарсан боловч Д.Нацагдоржийн бүтээл гэдэг нь бүрэн батлагдаагүй зохиолуудыг «Dubia» гэсэн хэсэгт оруулав. Учир нь ямар нэг хэмжээгээр тухайн зохиолчийн бүтээл мөн гэж үзэх нэлээд үндэслэл байвч бүрэн нотлогдоогүй зохиолуудыг сонгомол хэвлэлд нь «Dubi» (Грекийн эргэлзэх гэсэн үгнээс гаралтай ажээ) гэсэн хэсэгт хамруулан оруулдаг журмыг харгалзан үзэв.
Д.Нацагдоржийн зохиолын энэхүү түүвэрт «Уул усны охин», «Хэлхээгүй сувд», «Ондоо хүмүүжил», «Шансонет», «Мөнгө» зэрэг дөч гаруй зохиолыг шинээр оруулснаас гадна «Нараа», «Харанхуй хад», «Шувуун саарал» гэх мэт хэд хэдэн зохиолын үндсэн эхийг шинээр тогтоож оруулсан юм. Харин «Сурцгаая та минь ээ», «Зарц бүсгүй», «Өвлийн нэг үдэш» зохиолуудад эх бичгийн судалгаа хийгээд Д.Нацагдоржийн зохиол биш гэж үзсэн учраас уул түүвэрт оруулсангүй.
Зохиолчийн гар бичмэл болон хуучин монгол үсгээр нийтлэгдсэн зохиолуудыг шинэ үсгээр буулгахдаа бичлэг, найруулгыг өөрчлөхгүйг хичээсэн боловч зарим үед «амой», «бөлгөө», «хэмээвч», «хэмээлцэн», гэх мэт үгийг «байна» , «байв», «юм», «билээ», «боловч», «гэвч», «гэж», «гэлцэн», гэж, «хуйяа», «хүүеэ», «-му» , «-мү», гэсэн төгсгөлийг «-хад», «-ход», «-хэд», «-хөд», «-на уу» , «-нэ үү» гэж буулгасан болно.
Энэхүү зохиолын түүвэр нь эх бичгийн судлалын өндөр шаардлагын үүднээс нарийвчлан үзэхэд осол дутагдлаас бүрэн чөлөөтэй биш ч гэлээ Д.Нацагдоржийн зохиолын өв санг нягтлан судлах, сурталчлахад нэгэн шат гишгүүр ч атугай ахиц болсон боловуу хэмээн үзнэ.
Д.Нацагдоржийн зохиолыг цаашид бүртгэн нягтлан хэвлэхэд тус нэмэр болохуйц үнэт санал зөвлөгөөн хайрлана гэдэгт уншигч, судлагч та бүхэнд гүнээ итгэж байна.
ДАШДОРЖИЙН НАЦАГДОРЖ, ТҮҮНИЙ УРАН БҮТЭЭЛ
Монголын ардын хувьсгалын ялалтын нэгэн гол ололт бол нийгмийн бурангуй ёс дэглэм, оюун санааны хоцрогдлоос ард түмнээ чөлөөлж, шинэ соёлын үрийг тарих үндэсний бүтээлийн сэхээтнийг төрүүлэн бойжуулсан явдал мөн. Нийгмийг хувьсгалч ёсоор өөрчлөж, соёлын хувьсгал хийхэд хамжлагат үеийн хоцрогдмол байдлыг арилгаж, шинэ урлаг утга зохиолыг үүсгэн хөгжүүлж, түгээн дэлгэрүүлэх үүрэг «Хойчийг залгамжлах залууст»т ноогдсон билээ. Энэ эрхэм хүндэт үүргийг гүнээ ухамсарлаж өөрөө өсөн төлөвшихийн хамт монголын шинэ соёлыг хөгжүүлэх үйлсэд авьяас билгээ бүрэн зориулж зохиол бүтээлээрээ хувь нэмэр оруулсан суут хөвгүүдийн нэг нь Дашдоржийн Нацагдорж юм.
Д.Нацагдоржийн намтар уран бүтээлээс, ардын хувьсгалын тэмцэл, ялалтын жилүүдэд өсөж бойжсон шинэ үеийн хүний амьдрал, туулсан зам тод харагддаг билээ.
Монгол орон бурангуй нийгмийн балчигт шигдэж, ард түмэн нь гадаад дотоодын дарлагчдын хүнд хүчир дарлалд нэрвэгдсэн нөхцөлд 1906 онд Түшээт хан аймгийн Дархан чин вангийн хошууны хохь тайж Дашдоржийн гэрт Нацагдорж одоогийн Төв аймгийн Баяндэлгэр сумын нутаг Мэлзэй хэмээх газар мэндэлжээ.
Нацагдоржийнх хэр чинээний айл байв?гэсэн асуултад эцэг Цэрэндоржийн Дашдоржоос 1919 онд чуулганы даргын газар өргөсөн бичиг тодорхой хариу болно. Өргөсөн бичигт «..... эцэг бие бармагц үлдвэр хөрөнгө ба мал зүйлийг өчүүхэн Дашдорж би эцгийн хойд буян ба хуучин дутагдал өр зүйлд удаа дараа хөөж хорогдуулан үлдсэнийг өчүүхэн хүний нялх хөвгүүний хамт дээд яамнаа биеэр бичгийн албан хааж олсон эд зүйлээс эл дутсан өрөнд нэмэрлүүлэн төлсөөр байна...» гэж бичсэний хариуд Чуулганы даргын газраас «төлөх хөрөнгөгүй нь баширгүй үнэн» боловч «алба элдэвт ядуурч өр байгуулахад хүрсэн хэмээсэн нь хошууны хүмүүст цөм бүхий байдал мөн» (Ш.Нацагдорж, Д.Нацагдоржийн намтарт холбогдох зарим мэдээ, Д.Нацагдоржийн тухай дуртгал, тэмдэглэл,УХХЭХ,УБ 1966 17 дахь тал ) учир өрийг төлүүлэхээр болжээ. Түүхийн энэ бичиг бол Д.Нацагдоржийн өсөж хүмүүжсэн үеийн ахуй амьдралыг харуулах тодорхой баримт юм. Долоон настай байхад нь эх Цоомойн Пагма нь бие барсан тул Д.Нацагдорж эцгийнхээ ач ивээлд өсөж өндийжээ. Эцэг Дашдорж нь Богд хаант монгол улсын үед ч , Ардын засгийн жилд ч бичээч , эх зохиогч байцаагч зэрэг ажлыг гүйцэтгэж явсны хувьд «бичиг үсэг сурах явдал бол оюуны түлхүүр буюу эрдмийн дээд юм уу эрдмийн төгсгөлөн » гэж үзэж хүүгээ есөн нас хүрмэгц Алтангэрэл гэдэг найздаа шавь оруулжээ. Гэрийн нөхцөлд бичиг үсэг сайтар суралцаж, ном зохиолыг шимтэн уншихийн хамт эцэгтээ буюу багшдаа олон ном зохиолыг хуулан бичиж өгдөг болжээ. Түүний багш Алтангэрэл «Нацагдорж ямар нэгэн бичгийг хуулахдаа зарим үг буюу мөрийг сольчихсон байдагсан. Ай хүү минь энэн дээр андуурчихваа гэтэл тийм биш, харин утга санааны дагуу үгсийг солиод биччихсэн нь нээрээн зөв зүйтэй байдаг.» (Б.Содном Д.Нацагдоржийн намтар зохиол, УХХЭХ УБ 1966 38 дахь тал ) гэж хожим дурсан ярьдаг байжээ. Энэ нь Д.Нацагдоржийн зохиох найруулах эрдэмд суралцаж эхэлсний жишээ мөн.
Д.Нацагдорж цэргийн яаманд бичээчээр (тал бичээчээр орж, удалгүй жинхэнэ бичээч болсон) ажиллаж «албан хэрэгт сайнаар зүтгэсэн» учир «тэргүүн зэрэгт» (Д.Нацагдоржийн тухай дуртгал тэмдэглэл УХХЭХ УБ 1966 он 18 дахь тал) шагнуулж явсаар 15 настайдаа ардын хувьсгалтай золгожээ.
Д.Нацагдорж «Түмэн хэргээс хоцорч, дэлхийн боловсролоос гээгдсэн», «Хуучин хүү» -ийн үед унаган бага насаа үдсэн авч «таван далай таван тивийг танин, шинэ ертөнц дээр хамт явах замыг нээсэн», «Шинэ хүү»-ийн үед идэр залуу насаа өнгөрөөсөн юм. Чингэж хоёр төрийн нүүрэнд нийгэм ангийн зөрчлийн зангилааны онцгой үед аж төрж хуучин бурангуй хийгээд хувьсгалт шинэ амьдралыг Д.Нацагдоржийн нүдээр үзэж, биеэр туулсан явдал улс төрийн хатуужил суун үзэл санаа нь баттайяа бүрэлдэн тогтох, бүтээл туурвилын цар хүрээ нь өргөжихөд үлэмжхэн нөлөөлжээ.
Д.Нацагдорж 1921 оны 7 дугар сард цэргийн яаманд бичээч, болсон цагаас эхлэн хувьсгалын үйл хэрэгт ухамсартайгаар хүчин зүтгэж эхэлжээ. Удалгүй их жанжин Сүхбаатарын гарын нарийн бичгийн даргын албанаа итгэмжлэгдэн томилогдсон нь Д.Нацагдоржийн хурц сэргэлэн оюун ухаан, авьяас билгийг ардын хувьсгалын жолоодогч гярхай таньсны гэрч юм.
Д.Нацагдорж 1922 оны 4 дүгээр сараас Намын Төв Хороонд туслах түшмэлээр батлагдаж зохион байгуулах хэлтэст ажиллаж байгаад уг хэлтсийн эрхлэгч болжээ.1922 оны 8 дугаар сараас Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн даргын туслах болж, мөн оны 10 дугаар сараас цэргийн сурган боловсруулах хэлтсийн сурган гэгээрүүлэх тасгийн даргыг хавсарч байв.1923оны 3 дугаар сард Намын Төв Хорооны бүгд хурлаар Намын Төв Хорооны орлогч гишүүн, мөн оны 6 сард Намын төв Хорооны 11-р бүгд хурлаар Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн даргаар сонгогдов. 1923 оны 7-р сард Монгол Ардын намын 2-р их хурлаар Намын Төв Хорооны гишүүн, тэргүүлэгч гишүүн бөгөөд Намын Төв Хорооны нарийн бичгийн даргаар сонгогджээ. Мөн «Тус улсын цэргийн дээд эрхийг барих газар» Бүх цэргийн зөвлөлийн нарийн бичгийн даргаар 1924-25 онуудад ажиллаж байв. 1924 оны 8 дугаар сард хуралдсан Монгол Ардын Намын 3-р их хурлаас Намын Төв Хорооны бүрэлдэхүүнд орж, улмаар Төв Хорооны тэргүүлэгчдийн орлогч гишүүнээр сонгогдон, засгийн газрын нарийн бичгийн даргаар хавсран ажиллаж байв.
Д.Нацагдорж 1924 оны 11 дүгээр сард болсон улсын анхдугаар их хуралд залуучуудын эвлэлийн өмнөөс баяр хүргэж үг хэлж байв.
Д.Нацагдорж 1923 оны 9 сараас 1924 оны 4 сар хүртэл дотоодыг хамгаалах газарт комиссар, 1925 оны нэгдүгээр сараас цэргийн сурган боловсруулах хэлтсийн дарга зэрэг олон хариуцлагатай албан тушаалын ажлыг хавсран гүйцэтгэж байжээ. Их зохиолч 1936 онд бичсэн биеийн байцаалтдаа «Анх 11 дүгээр оноо цэргийн яамны бичээч ба Сүхбаатарын гарын түшмэл, 12 онд Намын Төв хорооны нарийн бичгийн дарга, 14 - 15 онд цэргийн зөвлөлийн нарийн бичгийн дарга, Пионерийн товчооны даргын зэрэг ажлыг хийсэн.... »гэжээ. Сүүлийн жилүүдэд архиваас олдсон энэ нэгэн баримт Д.Нацагдорж гадаадад сургуульд суралцахаар явах хүртлээ нам, төрийнхөө нэр хүндтэй даалгаварыг мэрийн гүйцэтгэж байсныг давхар нотолж байна.
Д.Нацагдорж, Д.Сүхбаатар болон монголын төрийн бусад зүтгэлтэн Х.Чойбалсан, Б.Цэрэндорж, Магсаржав нартай нэгэн үе хамт ажиллаж, ард түмнийхээ хувь заяаны түүхтэй холбоотой олон үйл явдалд оролцсон нь түүний ертөнцийг үзэх үзэл, хувьсгалт ухамсар төлөвшин тогтох, улс төр, нийгмийн идэвхи, бүтээлч үйл ажиллагаа нь өрнөх улмаар шинэ цагийн уран бүтээлч болтол өсөж бойжиход нь таатай нөлөө үзүүлсэн байна. Эх зохион боловсруулахад нь Д.Нацагдорж биечлэн оролцож, өөрийн гараар сийрүүлэн бичсэн БНМАУ-ын анхдугаар үндсэн хуулийн эх бичиг,Улсын Архивийн сан хөмрөгт өнөө хүртэл хадгалагдан үлдсэн нь манай уран бүтээлийн нийт сэхээтний зүй ёсны бахархал болж байдаг билээ.
1921 онд байгуулагдсан Монголын Хувьсгалт Залуучуудын Эвлэлийн «Жавхланг бадруулагч» нэртэй анхны үүрийн нарийн бичгийн даргаар Д.Нацагдорж ажиллаж байхдаа нийслэл хүрээний хороодоор явж суртал ухуулга хийж, бусад нөхдийн хамт нийгмийн хоцрогдсон ёс журмыг эсэргүүцэн хувьсгалт агуулгатай ший жүжиг зохиож найруулан тоглодог байжээ. 1925 онд Монголын пионерийн байгууллагыг үүсгэн байгуулалцаж, товчооны анхны даргаар нь ажиллахдаа өсвөр, залуу үеийнхний хүмүүжил боловсролын төлөө шинэ санаа тавьж, одоо хүртэл багачуудын сүлд дуулал болсоор байгаа Пионерийн дуу-г зохиожээ. Д.Нацагдорж нам төр, эвлэл, пионерийн байгууллагад хариуцлагатай ажилд хүчин зүтгэж, итгэл хүлээлгэсэн даалгаврыг нэр төртэй гүйцэтгэж байхдаа манай ажилчин ангийн байгууллагыг шинэ тутам үүсгэн хөгжүүлэх асуудал эрхэлсэн үйлдвэрчний эвлэлийн комиссийн ажилд ч биечлэн оролцож байжээ.
Д.Нацагдорж цаг ямагт сурч боловсрохын төлөө шамдаж,Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас эрдмийн дээжийг өвөрлөн ирэхээр Ленинград хотноо 1925-1926 онд цэргийн улс төрийн академид, улмаар 1926-1929 оны хавар хүртэл Берлин, Лейпцигийн их сургуулийн дэргэд өөрийн нь бичсэнээр хэл бичиг, сонин, сэтгүүл, дорно дахины буюу ерөнхий сургуулиудаар суралцан орос зөвлөлтийн болон дэлхийн сонгодог зохиолчид, эрдэмтэн мэргэдийн бүтээлтэй эх хэлээр нь танилцах бололцоотой болж, нүд тайлсан явдал нь ч гэсэн улс орондоо бие сэтгэлээр хүчин зүтгэхэд нь эрч, хүчийг нэмж, уран бүтээлийн өсөлтөд нөлөөлсөн ажээ.
Д.Нацагдорж 1929 оны хавар эх орондоо буцаж ирээд Төмөрийн завод, Залуучуудын үнэн> сонин, Судар бичгийн хүрээлэн, Төв театр зэрэг газруудад (1929-1930 онд Улаанбаатарын төмрийн заводад орчуулагч, 1930 оны хавраас 1931 оны нэгдүгээр сар хүртэл Залуучуудын үнэн сонинд утга зохиолын ажилтан, 1931 оны 1 сараас Шинжлэх ухааны хүрээлэнд оюутан буюу эрдэм шинжилгээний ажилтан, 1934 оноос мөн хүрээлэнд түүхийн ба дуун ухааны тасгийн эрхлэгчээр ажиллаж, 1937 оны 3 сарын сүүлчээс Төв театрт мэргэжлийн зохиолчоор томилогджээ. Д.Нацагдорж энэ бүхий ажлаа өмнө дурдсан биеийн байцаалт: 19 оны хавраас 20 оны хавар хүртэл Төмрийн заводад орчуулагч, түүний дараа Залуучуудын Төв Хорооны сонины ажилчин байсан 20 оны өвлөөс Шинжлэх ухааны хүрээлэнд оюутнаар орсон гэж бичжээ.
Түүнчлэн МАХН- ын Төв хорооны Тэргүүлэгчдийн 27 (1937) оны 3сарын 25 –ны өдрийн 45 дугаар хурлаас Одон тэмдэгт улсын Төв театрын даргаас тус театрын ажлын байдал ба урагшид явуулах ажлын тухай илтгэснийг сонсоод гаргасан тогтоолд Төв театрт тусгай орон тооны 2 уран зохиолчтой болгож, үргэлж ажиллуулан театрыг зохиолоор тасалдуулахгүй байлгаваас зохих, үүнд нөхөр Буяннэмэх, Их Нацагдорж нарыг шилжүүлсүгэй гэжээ.)
ажиллан бүтээл туурвилдаа голлон анхаарсан цөөн жилд уран зохиол, сэтгүүл зүй, түүх судлал, орчуулгын талаар асар их ажил хийсэн юм. Уншигчдын сонирхон бахархаж, хүсэн эрмэлзэх сэтгэлийг булаасан бөгөөд ард түмний хүссэнийг нэгэн биеэр хангаж түмэн зүйлийн хэргийг нэгэн цагт гүйцэтгэх ёстой гэж уран зохиол, хэвлэл мэдээллийн мөн чанарыг тодорхойлж Д.Нацагдорж Ардын цэрэг, Залуучуудын үнэн,Залгамжлагч,Хувьсгалын уран зохиол, Шинжлэх ухаан зэрэг хэд хэдэн сонин сэтгүүлийг бий болгох, мөн Германд Сурагчдын сэтгүүл гаргахад манлайлан идэвхитэй үүрэг гүйцэтгэснээр барахгүй сэтгүүлзүйн бичлэгийн олон төрөл зүйлийг бий болголцсон юм.
Монголын шинжлэх ухааны байгууллагын ууган зүтгэлтний хувиар Д.Нацагдорж монголын түүхийг ул үндэстэй судлах ажлыг эрхлэн явуулах бодлогыг боловсруулах, сурвалж бичгийг эрэн сурвалжлах, тус улсын нутаг дэвсгэр дээрх эд өлгийн дурсгалыг бүртгэх, хамгаалах талаар ихэд анхаарч байжээ. Д.Нацагдорж Монгол хэлний тайлбар толь-ийг зохиолцон, Монголын түүхийн товч болон шинжлэх ухааны хялбарчилсан өгүүлэл олныг бичиж шинжлэх ухааны эрдэм мэдлэгийг ард түмэндээ түгээн дэлгэрүүлэхэд хүчин зүтгэжээ. Энэхүү зохиолдоо (Монголын түүхийн товчоо Д.Ц) Эрт балар цагаас эхлэн БНМАУ-ыг тунхагласан хүртэл монголын түүхийн урт хугацааг хамарч улс үндэсний түүхэнд шинэ үе эхэлснээр дүгнэж эцэст нь Түүхийн шүлгээ төгсгөлийн шүлэг болгон хадсан нь санамсаргүй хэрэг биш юм. Энэ нь монголын түүх болон түүхэн зохиолд түгээмэл байдаг нийтлэг зүйл эх, төгсгөлийн шүлгийн уламжлалыг шингээн авсны гэрч юм> (Монголын орчин үеийн уран зохиолын түүх. Тэргүүн боть 1921-1940 УХГ. Улаанбаатар 1985, 89 дэх тал)
К.Марксын Капитал тэргүүн ботийн хэсгээс, Шинжлэх ухааны хүрээлэнгийн захиалгаар Г.Е.Грумм Гржимайлогийн бичсэн Монголын түүхээс- ээс Д.Нацагдорж орчуулалцан Марко Полын жуулчлалын бичгийг Альберт Германий Их хааны ордонд гэсэн нэрээр товчлон нийтэлснийг, мөн Д.Покотиловын Мин улсын үеийн Дорнот монгол гэдэг бичиг, хаант орос улсаас монгол элчин сууж байсан Кростовецийн германаар бичсэн Чингис хаанаас Зөвлөлт Бүгд Найрамдах Улс хүртэл номын зарим бүлгийг герман, орос хэлнээс тус тус хөрвүүлжээ. Энэ бүхэн нь Д.Нацагдорж олон талын мэдлэгтэй сэтгүүлч, түүхч, соён гэгээрүүлэгч, орчуулагч байсныг батлан харуулж байна.
Д.Нацагдоржийн авьяас билгийг улам дэмжин дэлгэрүүлэхийн оронд хувьсгалт хууль ёсыг ноцтойгоор гажуудуулсан 1930-аад онд түүнийг хоёр ч удаа «1932,1936 онд» жил шахам хугацаагаар мөрдөж удаан хугацаагаар гянданд суулгаж, хилс хэрэгт шийтгэсэн нь зохиолчийн эрүүл мэндэд муугаар нөлөөлсөн нь мэдээж.
Д.Нацагдорж 1937 оны 7 дугаар сарын 13-нд нас нөгчсөн нь ч ....Монголын шинэ хувьсгалт ёсны утга зохиолын түүхийн үнэтэй хуудсанд өөрийн гавьяа бүтээлийн хувиар хэзээ ч арчигдашгүйгээр тэмдэглэн үлдэнэ (Шинэ толь 27 1937 ¹4 10) гэж тухайн үе нь үнэлсэн байдаг билээ. Энэ үнэлэлтийн үнэн зөвийг цаг үе шалган баталсаар байгаа юм.
Урт удаан насалж болно. Түг түмэн мөр шүлэг бичиж болно. Гэвч гол юмаа бүтээхгүй өнгөрч бас болно. Оросоор Д.Нацагдоржийн цөөн шүлэг гарчээ.Тэр цөөн шүлэг бол зохиолчийн гол бүтээл гэдэг нь тод байна (Утга зохиол урлаг 1966 ¹47) гэж яруу найрагч Н.Паченко хэлсэн билээ. Энэ бол зөвхөн яруу найрагт нь оросоор орчуулагдсан зохиолд нь хамаарах үг бишээ. Үнэхээр ч Д.Нацагдорж гучин нэгхэн наслахдаа гол бүтээлээ туурвисан зохиолч мөн.
Зохиолчийн уран бүтээлийн замыг судлан үзэхэд хувьсгалын ялалтын дараахан үеэс зохиолоо туурвиж Монголын үгээгүй айлын хөвгүүн (Хөдөлмөр 1986 ¹117) зэрэг жүжиг зохиосон учир 1924 онд Судар бичгийн хүрээлэнгийн шагнал хүртэж байсан ч 1930 хэдэн оноос гол гол бүтээлээ бичсэн байна. Үүнийг аж төрж ахуй орчин цагийнхаа амьсгалыг зохиол бүтээлдээ яаж шингээснээр нь түүнийгээ уран сайхны хувьд ямар нээлттэй дүрсэлснээр нь тодруулан үзэж болно. Д.Нацагдорж байгаль, нийгэм сэтгэхүйн алив үзэгдлийг танин мэдэхүйн үнэн зөв хандлагын үүднээс ухаарч, түүнийгээ уран бүтээлдээ ул суурьтай илэрхийлж байв.
Д.Нацагдорж яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн зохиол, жүжигт хуучны аж төрөх ёсны хэв шинжийг их л гярхай дүрсэлсэн байдаг билээ.
Хөлд орохоос аваад vс цайхыг хvртэл нэг голыг өгсөж уруудан нvvж, нэг худгийг эргэн тойрч нутагласаар, Тэртээ уулыг өнгөрвөл айлгvй гэж бодож, тэнгэрийн хаяанаас цааш газаргvй гэж сэтгэсээр, Зvvн хошууны захад хvрсэнгvй, баруун мөрний тэртээ гарсангvй (Хуучин хvv) Өсөх наснаас vхэр тэргээр нөхөр хийж, эзгvй талаар гэр болгож дадсан(Соёлыг гайхав) гэхчлэн, Хөмөрсөн тогооны доторхи адил хуучин нийгмийн vеийн хөөрхийлөлтэй байдлыг товч тод хэрнээ уран хурцаар нvдэнд харагдтал зураглажээ. Эл байдлыг зохиолч Юутай гомдолтой зэрлэг амьдрал, хайран хайран, хөөрхий хөөрхий гэж халаглаж бичсэн юм.Эдгээр зохиолд хуучны ертөнцийн хvний дvр тvгээмэл байдлаараа хэв шинж болж гарсан юм. Хувь хvний дvр, зан төрх нь Хэлхээгvй сувд, Цагаан сар ба хар нулимс,Их авгай,Учиртай гурван толгой зэрэгт илvv тодорхой дvрслэгджээ. Д.Нацагдорж Хэлхээгvй сувд дуусаагvй зохиолдоо монголын нийгмийн анги давхаргын байдлыг хувь хvний (Долгор, Даариймаа, Сумъяа) заяа тавилан, хайр сэтгэлд зангидан vзvvлж , зохиолчийн өөрийнх нь бичсэнээр Феодал лам, хятад энэ гурав залуучуудын янаглалыг эвдсэнийг гаргахыг зорьжээ.
Цагаан сар ба хар нулимс гэдэг өгvvллэгтээ Д.Нацагдорж
хувьсгалын өмнөх vеийн ард олны бэрх хэцvv аж төрж байсныг баян Дагданы зарц бvсгvй Цэрмаагийн дvрээр их л дэлгэр харуулав. Цэрмаагийн зарцлагдаж бие сэтгэл зvдрэн галирч байгааг Дагданы эхнэр, охин Мядагмаа нарын бардам тvрэмгий байдалтай жишин гаргажээ.Yvнийг Д.Нацагдорж:
Дагданы ажлын ихийг хэлэх vv, тvvний эхнэрийн чангыг хэлэх vv ирснээс хойш хэдэн жилийн дотор ер нь ч амарсангvй, бие сэтгэлийн зовлонг цадтал vзжээ.Энэ завсар Дагдангийн эхнэр таргалсан, Цэрмаагийн турсан хоёр яг тэнцэнэ гэж дvрсэлжээ. Цэрмаа баруун айлын Чvлтэмтэй дотно танилцаж амрагласан боловч Дорд хvмvvс жаргал мэддэггvй, ядуу хvнд янаг байдаггvй гэж тэдний ариун сэтгэлийг гэрийн эздийн шоовдорлон доромжилж буйг Д.Нацагдорж зохиолын vйл явдлаар тодорхой зураглажээ. Ядуу хvнд янаг байдаггvй мэт ноёд дээдэс vзэж, амрагласан хосын зvvний vзvvр ч оромгvй нягт ариун сэтгэл дундуур хvч тvрэхийн хvйтэн мэс шургуулан тvмэн зовлон хагацалд унагаж байсныг Их авгай,Учиртай гурван толгой зохиолд дэлгэрэнгvй дvрсэлсэн юм. Сорд залагдаж хөсөр хаягдсан Оюунчимэгийн vнэнч сэтгэл, шударга зан төрх, тэмцэгч шинжийг тодруулж, шарын шашны бурангуй чанарыг Их авгай-д илрvvлэн шvvмжилсэн бол Учиртай гурван толгой-д хайр сэтгэлийн тэмцээнээс улбаалан хамжлагат бурангуй нийгмийн vндсэн анги болсон эгэл ард эзэд ноёны эвлэршгvй тэмцлийг тусгасан юм.
Ахынхаа гарын доор чи
Оготно хулганатай адил шvv
Эеэр эс болбол
Эзний зарлигт хvргэнэ дээ
гэж хэргэм зэрэг, хөрөнгө бэлээр ариун сэтгэлийг нь урвуулах гэж дорив догшин Балганы хvч тvрж байхад
Хvний арьсыг нөмөрсөн
Хээрийн галзуу чоно чи
Хvзvv толгой vргэлж байхад
Чи намайг боолчлохгvй
гэж журамт бvсгvй Нансалмаа тэмцлийн хурц vгээр тvvнийг мохоож байна.
Ингэж Д.Нацагдорж хувьсгалын өмнөх vеийн зөрчил тэмцэлдээнийг дvрсэлж, бурангуй нийгмийн нийтлэг дvр зургийг бvтээсэн юм. Тиймээс ч Хувьсгалын өмнөх феодалын монголын шившиг бузрыг уудлан малтсан энэ зохиолууд нь шинэ хувьсгалт монголын тухай Д.Нацагдоржийн бичсэн зохиолын удиртгалын чанартай болжээ. (Ч.Чимид. vгийн ид шид Улаанбаатар 1967 .35 дахь тал)
.....Иймд <удиртгал>- аас <их нvvдэл> хийж,<цагийн байдал их л өөрчлөгдсөн>-д Д.Нацагдорж зохиолынхоо гол утгын өргөлтийг ногдуулж байв. Д.Нацагдоржийн зохиол бvтээлийн уран санааны vндсэн агуулга нь хамжлагат нийгэм, бурангуй ёсыг шvvмжилж, тvvний ангийн мөн чанарыг олон тvмнээр жигшvvлэх, тvvгээр ч зогсоогvй ардын хувьсгалын шинэчлэлтийн явцад төрж буй хvнийг тод томруун дvрслэн хувьсгалын ялалтыг бататгах тэмцэлд олон тvмнийг зоригжуулахад чиглэж байлаа.Зохиогч, цаг vетэйгээ цохилох зvрх, лугших судсаараа холбоотой байсан учир тухайн vеийн хvн ардын сэтгэлийг зовоосон буюу эзэмдсэн аливаа хурц асуудлыг соргог ажиглан бvтээлдээ тусгаж байсан юм.
Д.Нацагдорж монгол нутаг, монгол vндэсний ахуй амьдралыг шинэ гоозvйн vvднээс анх дорвитой нээн vзvvлснээрээ монголын ард тvмний уламжлалт гоо сайхны сэтгэлгээнд хувьсгалт шинэчлэлт хийсэн гэж хэлж болох юм. Хуучин хvv-ийн нэг нөхөр хувьсгалын бууг тавьсан өдрөөс эхлэн хөмөрсөн тогооны дотор гэрэл тусаж, нэг аймаг улс сэрэв (Хуучин хvv), Энэхvv нисдэг тэрэг нь хvний арга ухаан эрдэм соёлын vvднээс бvтсэн болох бvхий л учрыг олж сонсоод ..... ирэх жилээс ажилд орох гэж байсан арван хоёр настай хvvгээ ардын сургуульд хөөн явуулжээ(Соёлыг гайхав) Дугар хөвгvvн юм vзэв, нvд тайлав,эрдэм сурав, эр болов(Улаанбаатараас Берлин хvртэл) гэхчлэн хувьсгалт тэмцлийн vр дvнд Хуучин хvv шинэ рvv болж>шинэ амьдралын гэрэл гэгээ олны сэтгэл оюуныг гийгvvлж, монгол хvний ухаан билгийн төлөв нээгдэж байгааг дvрсэлжээ.Чингэхдээ зохиолч Юутай завшаан, юутай баяр гэж оргилуун сэтгэлээр, өндөр дуугаар бахархан өгvvлсэн юм.
Д.Нацагдоржийн бvтээлд 20-р зууны эхэн vеийн монголын нийгмийн бvхий л анги давхаргын байдал хэв шинж яруу тод өвөрмөц байдлаар илэрсний дотор Д.Сvхбаатарын дvрийг гаргасныг дурдахгvй өнгөрч vл болно.Их жанжны дvрийг тухайн vеэс С.Буяннэмэх, М.Ядамсvрэн, Ши.Аюуш зэрэг зохиолчдын гаргаснаас зан араншинг нь Д.Нацагдорж илvvтэй анхаарч бичсэн байна. Их жанжны дэргэд гарын нарийн бичгийн даргаас эхлээд нам төрийн хариуцлагатай албан хааж байсны хувьд Д.Нацагдорж ингэж хэнээс ч илvvтэйгээр Сvхбаатарыг дvрслэх нь аргагvй юм. Монгол ардын суут жvжигт 1934 Сvхбаатарыг ноёд тvшмэд болон ард олны нvдээр харж тэдний харилцан яриагаар итгэл vнэмшилтэй дvрсэлж чадсан болно.
Эдгээр зурвас жишээнээс Д.Нацагдоржийн зохиол бvтээлийн vндсэн чиг тодорхой болж нийгмийн амьдрал зөрчил тэмцлийн мөн чанарыг гvнзгий ухаарсан зохиолчийн ертөнцийг vзэх vзэл илэрч байна. Энэ нь Ардын хувьсгалт засгийн бодлогод нийцvvлэн жинхэнэ ядуу ангийн ашиг тусыг хамгаалсан ......зvйлvvдийг гол болгон бичвээс зохих(Улсын нийтийн номын сан Монгол номын хөмрөг МАРЗ-ын архив Монголын зохиолчдын эрх хэмжээний дvрэм) гэсэн тухайн цаг vеийн бодлоготой нийцэж байсан болой. Д.Нацагдорж зан чанарыг тодруулах зөрчлийн уг сурвалж, дvрийн vндэслэл, нийгэм гоозvйн зарчмыг монголын уран зохиолын vндсэн төрөл яруу найраг, vргэлжилсэн vгийн болон жvжгээр тодорхой харуулсан юм. Их зохиолчийн яруу найраг,vргэлжилсэн vгийн зохиол, жvжгийн дотоод төрөл зvйлд шинэ эхлэлийг гаргаж баяжуулсныг өгvvллэг, туурь уран нийтлэл, тууж, шvлэг, өгvvлэлт шvлэг, дуулалт жvжиг, яриан жvжиг бичсэн нь харуулж байна. Тvvгээр ч vл барам ардын хувьсгалын ололт амжилтыг хамгаалж эсэргvv нартай тэмцсэн тэмцлийн сэдвээр уран зохиолын том төрөл роман (Хэл зохиол судлал боть 7 1-13 ШУАХ Улаанбаатар 1969 (1970)323 дахь тал) бичиж авьяас билгээ сорьж байсны баримт ч бий. Энэ сэдэв Д.Нацагдоржийн сэтгэлийг хvчтэй хөндсөнийг Yзэгдээгvй юм,Эсэргvvг сонсвол, Со-ё хайрлана чамайг гэсэн шvлэг зохиол нь давхар баталж байгаа юм.
Хvний дайсан гадуур дотуур өвчин гэж vзэж, Өргөл барьц барих, гvрэм ном айлдуулах, нvглээ наминчлах зэргээр нvглээ наминчилж байвал жаргана гэсэн шашны vзэл сурталчдын ятгалга, монгол газар дэлгэрсэн төвд эмнэлэг ард олныг өвчин эмгэгээс ангижруулж нийгмийн шаардлагыг хангаж чадахгvй байгаа мэтийг уншигчдын өмнө vнэн мөнөөр нь дэлгэн өгөхөд Д.Нацагдорж эрvvл энхийн тухай олон шvлгээ Төвд эмнэлэг, Зээлийн чимээ,Хувьсгалын дараах vеийн эрvvл энхийн байдал,Юунд нохой тэжээнэ, Хайран охин, Гvндэг чавганц Гvрмийн хэнгэрэг зориулжээ. Дэмий л тоочин нурших ба ятгалгаар хэлэхгvй гагцхvv уран зохиолоор илэрхийлж, утгаар таниулах эцэст нь гэмшvvлэх (Цог 1966 ¹ 5 48 дахь тал) зорилготой бичсэн эдгээр зохиолд хvний биеийг сvйтгэж, ухаан мэдрэлийг гэмтээх нийгмийн хурц халдварт өвчинд нэрвэгдэгсэд гvрэм ном уншуулж, өргөл барьц өргөн
Баян чинээлэг хvн
Эд малаа гарздаад
Буурай ядуу хvмvvс
Гудамж зээлнээ хэвтэх
ээс өөр аргагvй болдог байсныг эмгэнэн дvрслэв. Ийм байдалд хvрснийг Д.Нацагдорж орчлонгийн жам мэтээр vзvvлээгvй билээ. Харин халдварт өвчнөөс сэргийлэлгvй самууны vр, өвчний өртөө болж явбал харамсавч хожигдох эмгэнэлт эмгэнэлт байдалд хvрдгийг харуулсан юм. Ийм байдлаас гарах ганц арга нь
Бузар өвчнийг цавчих илд
Бvдvvлэг байдлыг гэгээрvvлэх толь
Хvн төрөлхтний нөхөр
болсон шинэ ёсны эмнэлгийг дэлгэрvvлэх, ард олныг эрvvл саруул байлгах явдал мөн гэж Д.Нацагдорж vзэж суртал ухуулгын шvлэгтээ тухайн vеийн тулгар шаардлагыг устгаж байв. Эрvvл явбал улсын наадмыг vзнэ (1935) Эрvvл (1935) Өргvй бол баян (1935) зэрэг шvлэгтээ
Жаргалан, жаргалан, жаргалан
Энэ ертөнцийн тvмэн жаргалан
Тvvний доторх чухам жаргалан
Эрvvл энхийн нэгэн жаргалан
гэж бичиж улмаар эрvvл цогцос, тvvний жавхланг магтан дуулж байв. Энэ насандаа хvн эрvvл саруул аж төрж тvvнийхээ төлөө анхаарал тавих нь чухал гэсэн санааг дэвшvvлсэн юм. Эрvvл энх аж төрх нь хvний амины хэрэг төдий бус, улс нийгмийн ул vндэстэй гvн ач холбогдолтойг vзvvлж
Өдөр бvр ажиллаж
Өөрийн биеийг тэжээнэ
Урам зориг өрнөж
Улс төрдөө тусална гэжээ.
Төр улсдаа ийм эрvvл саруул ардыг бэлтгэхийн тулд өвчний vvсэх шалтгаан, халдвар тархац, тvvнийг шинэ vеийн эмнэлгээс хэрхэн анагааж байгааг (Нянг хорив, Халдварт өвчин, Цуст байлдаан, Нянгийн яриа) олон талтайгаар дvрсэлсэн юм.
Таван тивд гайхуулагдан сайшаагдаад таван өнгө хүн төрөлхтөнд бишрэгдсэн боловсон эмнэлэг шинжлэх ухааны ачаар дүлий хүн сонортой болж, Энэ төрийн хөгжил, эрдэм ухааны онолыг сонсож сохор хүн нүдтэй болж дэлхийг дахин үзэж сэтгэл санаа уужирч байгааг зохиолч басхүү дүрсэлжээ.
Зөвлөлтийн эмч Н. П. Шастин, түүний үр хүүхэд зэрэг тэр үеийн анагаах ухааны мэдлэг мэргэжилтэй хүмүүстэй ойр дотно байсан нь хүн ардынхаа эрүүл мэндийн асуудлыг уран бүтээлдээ үнэн зөв тусгахад нөлөөлсөн нь тодорхой байна ( Д.Нацагдоржийн уран бүтээлийн тухай УХГ. Улаанбаатар 1978 84 дэх тал)
Д.Нацагдорж эрүүл энхийн тухай шүлгээ ард түмэндээ их хайртай зохиолчийн догдолсон халуун сэтгэгдлээр бичсэн юм. Үүнийг Эмнэлгийн тухай ийм их сэтгэл санааны хөдөлгөөнтэйгөөр бичигдсэн шүлэг байдгийг би санахгүй байна. Үнэнийг хэлэхэд шинжлэх ухааныг аятайхан эвлэгээр шүлэглэж болно гэж бодоогүй юм. (Поэзия Народной Монголии, ГИХЛ. Москва, 1961 стр 4) хэмээсэн яруу найрагч Е. Долматовскийн үнэлэлт тодотгон өгч байна.
Шашинд гүнзгий итгэсэн итгэл бишрэлээ олон түмэн бүрэн алдаагүй, боловсон эмнэлгийн ёсыг төдий л ухамсарлаагүй 1920-30-аад оны үеэс тэдэнд хуучин нийгмийн байдлаас гарах арга замыг зааж шинэ аж төрх ёсыг хэвшүүлэх гэж шинжлэх ухаан, шинэ цагийн анагаахын энэрэл ачийг уран зохиолоор сурталчилсан явдал хүний ухаанд нэвтрэхдээ амар байснаас тухайн цагтаа хэдэн арван эмчээс багагүй тус болсон (Ц. Дамдинсүрэн . Дашдоржийн Нацагдоржийн амьдрал, уран бүтээл. Соёл утга зохиол, 1961 ¹44) гэж хэлж болно. Д.Нацагдорж эрүүл энхийн сэдэвтэй, шинжлэх ухааны аястай зохиолуудыг агуулга орчин үеийн эрдэм судлалын ойлголттой чухам нягт уялдан гүнзгийрснийг шүлэг зохиол нь (Шинжлэх ухаан, Од, Нараа, Сараа) тод харуулж байна.
Их зохиолчийн онцгой авьяас, суу билэг, амьдралыг үзэх өөдрөг бадрангуй үзэл, хувьсгалч тэмүүлэл нь ирээдүйдээ итгэх гүн итгэл, холийг нэвт харах хурц хараа, хожим хэрэгжиж биелэх үнэнийг мэдрэх увидсыг олсон байжээ.
Сансрын нарийн мэдрэхүйтэй найрагч Д.Нацагдорж эрхэс гаригт хандаж :
Од чиний тэндээс энэхүү дэлхий ямар өнгөтэй үзэгднэм
Орчлон ертөнц гэдгийг чи мэднэ үү ? Үгүй юу ?
Янаглал амраглалын дөл аль зэрэг хурц вэ ?
Юунд манай ертөнцөд захиа үл илгээнэ чи ?
Од гэж шинжлэх ухаан техникийн хөгжил, дэвшил, түүний хүчин чадалд баттайяа итгэсэн санааг зохиолдоо гүнзгий шингээжээ.
Сайн сайхан хүсэл, мөрөөдөл, зөн билгийг бодит бүтээл болгох хүний чадал, авьяас билгийг их Д.Нацагдорж ингэж уран сайхны шинэ сэтгэлгээгээр угтан харж чадсанд л яруу найрагчийн шинэчлэлийн утга учир оршиж байна. Од шүлэг бол ирээдүйгээ итгэлтэйгээр харсан хараа, энх амгаланг эрхэмлэсэн хүслээс урган жигүүрлэсэн дуулал мөн. Ийм бадрангуй үзэл санаа, ирмүүн тэмүүлэлийн гал дөл бадарсан мөрүүдээрээ улс эх орон, ард түмнийхээ өмнө тулгарсан зорилтыг, хүн төрөлхтний нийтлэг хүсэл эрмэлзэлтэй нягт холбон дэвшүүлж шийдсэнд Д.Нацагдоржийн зохиолын үндэсний болоод нийтлэг шинж оршино. Эл шинж Улаанбаатараас Берлин хүртэл (1926), Майн нэгнийг хөрөнгөтний газар үзжээ (1928), Олон улсын залуучуудын өдөр (1930), Эзэрхэг түрэмгий байлдаан (1931), Уриал (1931), Октябрь (1931) зэрэг олон зохиолд нь тусгагдсан юм. Эдгээрийг бичихэд нь зохиолчийн 1925 оноос ЗХУ- д, 1926 оноос Герман улсад Шинэ үзэгдэл өөр амтанд умбан мэдлэгийн хүрээгээ тэлж, өрнө дахины зохиолчдын бүтээл туурвилтай танилцан, түүнээс орчуулсан хийгээд суралцсан явдал нөлөө үзүүлсэн нь эргэлзээгүй юм.
Зөвлөлт, Герман орны амьдралыг монгол уншигчдад танилцуулах эхлэлийг тавьсан (D.Zedew. Sekretar des Mongolisсhen Schrifstellerver bandes. Schrifsteller – Kongres der Deutsсhen Demokratischen Republik Protokol (Arbeitsgruppen). Schriftsteller verbahd der DDR 195-197 ) Д.Нацагдорж Лэйпцигт монголч эрдэмтэн Э. Хайништай учирч хэл соёлын мэдлэгээ зузаатган, эрдэм судлалын арга барил эзэмшиж байсан тухай тэр үеийн монгол сурагчдын багш хэлмэрч С.Вольф монгол эрдэмтний 2-р их хурлын үед К.Яцковскаяд мэдээлсэн билээ. Мөн Герхард Хауптманн, Вассерманн зэрэг Германы олон зохиолчтой бүтээлээр нь танил байсан тухай мэдээ бий. Д.Нацагдорж, А. С. Пушкиний Анчар, Хоригдол, Хэрээ хэрээний зүг ниснэ, Сэрэхүй,Газар далай хоёр, Гилбэрийн хатан, Буудалцсан нь , Ги Де Мопассаны Аглагч, Эдгар Погийн Алтан цох зэрэг зохиолыг орчуулан монгол уншигчиддаа танилцуулжээ.
Д.Нацагдоржийн гол орчуулгын яруу найргийг эх зохиолтой нь тулган нягтлахад орос хэлнээс яруу найраг хөрвүүлэхдээ уг зохиолын санааг нэмж хасалгүй бүрэн гүйцэт гаргахаар оносон үг сонгон авч, шүлэг зохиолын хэлбэр дотоод ур яруу сонсголыг уншигчдын сэтгэлд буух зураглалыг бүхэлд нь хэвд нь үлдээхийг эрхэмлэн үздэг байжээ (Орчуулах эрдэм, УХГ. Улаанбаатар 1978, 9 дэх тал) гэсэн дүгнэлт гардаг бол үргэлжилсэн үгийн зохиолын орчуулгыг судалж үзэхэд үгчлэх ба тайлбарлан нуршиж, эх зохиолын уран сайхны болон найруулгын амт шимтийг бууруулдаг гэмээс үндсэндээ чөлөөтэй байсан. Энэ нь орчуулагч өөрөө яруу дүрслэлийн өргөн дэлгэр мэдлэгтэй , орос хүний зан заншил, ахуйг сайн мэддэг, орос хэлний үгийн сан, хэлзүйн аливаа түвэгтэй үзэгдэлд захирагдан баригдахааргүй гүн бат мэдлэг эзэмшсэнтэй холбоотой (Суу билэгт зохиолчийн сод нэгэн авьяас. Утга зохиол урлаг 1981 ¹47) гэж үздэг ажээ.Түүний зэрэгцээ Учиртай гурван толгой дуурь бичихдээ герман ардын дууг бүтээлчээр ашиглаж (Н.Наваанюндэн Бяцхан дуртгал, Туяа 1956 . ¹5 , 26 дах тал , Ц.Цэдэв , Уран зохиолын уламжлал шинэчлэлийн зарим асуудал . ЭДМН . Улаанбаатар. 1968 (1967) 21-23 тал ) Мөрөөдөл шүлэгтээ хайрын сэтгэлийг хаврын сэдэвтэй европын зохиолын нөлөөгөөр хослуулсан гэсэн ажиглалт (К.Н. Яцковская. Дашдоржийн Нацагдорж (Жизнь и творчество )Изд. Наука, Москва. 1974, стр 22) бий.
Ингэж европ дахинтай ойр дотно нөхөрлөсөн нь дорно төдийгүй өрнөдийн соёлын хүрээгээр цараатай сэтгэх өргөн боломжийг Д.Нацагдоржид нээж өгчээ.
Үүнийг ажиглаж зохиолч В.Катаев Танай их зохиолч Д.Нацагдорж манай их зохиолч Пушкинийг санагдуулж байна. Эрх чөлөө, ардач чанар, хувьсгалч үзлээрээ энэ хоёр зохиолч адил бөгөөд танай сонгодог зохиолч бол Пушкин шиг уран зохиолын бүх төрлөөр бичсэн байна....Энэ зохиолч Пушкиний адилаар дэлхийн тэргүүний уран зохиолоос улс түмэндээ дэлгэрүүлэхийг зорьдог байжээ. Жинхэнэ их зохиолч хүн л ингэж үндэсний сайн сайхныг хадгалахын зэрэгцээ ертөнцийн сайн сайхныг нэвтрүүлж байдаг юм (Утга зохиол, урлаг 1966 ¹47 ) гэсэн нь оносон үнэлэлт болой.
Хувьсгалын гэрэл туяанд сэргэн мандаж байгаа монгол оронд эрдэм бичгийг бадруулах, түмэн олныг соёлжуулан гэгээрүүлэх асуудлыг хэрэгжүүлэхэд уран зохиолчдын үүрэг, нөлөө асар их байв. Үүнийг гүнээ ухамсарласан Д.Нацагдорж 1920-1930 аад оны үеэс Пионерийн дуу (1925), Улаанбаатараас Берлин хүртэл (1927), Бидний сурагчид (1927), Сэхээтэн (1934) зэрэг шүлэгтээ Эрдэм боловсролыг сурч улс арддаа туслахыг зорьсон шинэ цагийн залуус хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас эрдэм өвөртлөн ирж байгаа бодит сайхан жишээг дүрслэн харуулсан юм. Эрдэм сураад зогсохгүй түүнээ түмэн арддаа зориулсан
Зоригт монголын ач нар түмэн түмэн үрс
Золбоот хөвгүүд охид цог заль төгс
Хүндэт нэрээ дуудуулсаар хойчийг залгамжлах залуус
Хөдөөгийн уул талаар соёлыг тарих хүмүүсийг Д.Нацагдорж өргөн дуулж, Алсын их улирлыг авчрах шинэ хүний магтаал дууг зохиожээ. Малчдын дундаас ажилчин шинээр төрж буй өвөрмөц онцлогийг тодруулж, тухайн цагтаа хүч тэнхлээр бага, тооны хувьд цөөн авч хожим анги болтлоо өсөх хувь тавилан бүхий монголын ажилчныг Д.Нацагдорж (Хэвлэл,Үйлдвэрчний бие) дүрсэлсэн байна.
Аж үйлдвэр гэгч
Улсын тулгуур багана
Үйлдвэрчин ард гэгч
Түүнийг бүтээх хүчин ээ (1930)
гэж манайд цоо шинээр төрж буй, нийгмийн давшилтат хүчнийг үзэх үзлээ илэрхийлжээ. Энэ бол ирээдүйтэй шинэ үүсгэл бүхнийг талархан дэмжигч их зохиолчийн уран бүтээлчийн гүн ухааны нэгэн аяс мөн. Шинэ хүнээс байгаль, эх орондоо хандах яруу сайхны хандлагыг хамгийн дорвитой илтгэсэн зохиол бол Д.Нацагдоржийн Миний нутаг юм. Энэ зохиолдоо
Алтайн, Хангайн нуруудаас Хэнтий Хянганы уулс,
Орхон Сэлэнгийн бэлчэрээс Мэнэн Шаргын говийг хүртэлх уудам дэлгэр нутгийн тухай дүрслэхдээ
Хотол олны эм болсон горхи булаг рашаанууд,
Хүн малын ундаа болсон тойром бүрд уснууд ,
Хойд зүгийн чимэг болсон ой хөвчийн уулууд ,
Өмнө зүгийн манлай болсон элсэн манхан далайнууд -ыг магтаад зогссонгүй ээ.
Хангай говийн хооронд халхын уудам нутаг
Хар бага наснаас хөндлөн гулд давхисан газар
Гөрөөс араатан авалсан урт урт шилүүд
Хүлэг морин уралдсан хөндий сайхан хоолойнууд
гэж тал нутгийн малчин ардын ахуй амьдралтай нягт холбон дүрсэлжээ.
Д.Нацагдорж монгол нутгийн байгалийг зураглахдаа уул, усыг шүтэн бишрэх үзлээс огт ангид нүүдэлч хүний сэтгэлийн сайхныг түүнээс эрж нээхэд анхаарлаа хандуулж Он онд идээшилж олон онд дассан нутаг -т ардын хувьсгал ялснаас үүдсэн их өөрчлөлтийн санааг агуулжээ. Тиймээс Монголын зохиолчдын анхдугаар их хурлаас Миний нутаг гэдэг шүлэг хувьсгалт монголын амжилт ба чөлөөлөгдсөн газар нутгийн гоо сайхныг тод бөгөөд яруу сайхнаар үзүүлжээ (Монголын зохиолчдын анхдугаар их хурал . УХҮ Улаанбаатар. 1948 . 6 дах тал) гэж зүйтэй тэмдэглэсэн билээ. Үнэхээр ч бүрэн эрхт ардын өмч болсон уул усны сайхныг хувьсгалч хүний билгийн нүдээр ажиж
Он онд идээшиж олон онд дассан нутаг
Одоогийн шинэ монголын улаан туг бүрхсэн орон ....
Өссөн төрсөн бидний үндэсний хайртай нутаг
Өнгөлзөгч дайсан ирвэл үтэр өшиглөн хөөнө
Хувьтай энэ орондоо хувьсгалт улсаа мандуулж
Хойчийн шинэ ертөнц дээр хүндтэй гавьяаг байгуульяа
гэж дүрсэлжээ. Үүнээс Миний төрсөн нутаг Монголын сайхан орон гэж бахархан өгүүлж байгаа хувьсгалч иргэний дуу хоолой тод сонсдоно. Миний нутаг- т хэлж байгаа үзэл санаа, монгол хүн бүрд Миний төрсөн нутаг гэж эрхгүй хэлмээр санагддаг юм. Иймд тодорхой нэгэн хувь хүний төдийгүйхувьсгалт монголын иргэн бүрийн Миний төрсөн нутаг гэсэн далайцат санааг илэрхийлжээ. Шүлэглэлд гарч буй уянгын баатар Би нь хувьсгалт үеийн монгол иргэний хэв шинжийг хадгалсан хувь хүний дүрээр тодорсон юм.
Д.Нацагдорж, уран бүтээлийн салбарт хийсэн уйгагүй илэрхийллийн дүнд, Миний нутаг хэмээх нэгэн шинэ ертөнцийг нээж түүний үзэвч ханашгүй, судлавч баршгүй түмэн гайхамшиг, буман нууцыг дэлгэж өгсөн юм. Энэ шүлэг байгалийн жинхэнэ уянга төдийгүй эх орны өнгөрсөн, одоо, ирээдүйн хувь заяаны тухай гүн ухааны сэтгэлэг болж чадсан юм. Тиймээс цаг үеийнхээ амин халуун амьсгал, ард түмнийхээ зүрх сэтгэлийн илч, айзмыг шингээсний учир Мөнх тэнгэрийн дор мянга мянган хавар улиравч монголын эх оронч шинэ яруу найргийн туг дээр эгнэгт мандах алтан соёмбо бол Д.Нацагдоржийн Миний нутаг мөн. Ингэж Д.Нацагдорж шүлэг утга зохиолдоо шинэчлэлт утга санааг гоц өргөн дуулахдаа уламжлалаас огтхон ч ангид яваагүй бөгөөд монгол ардын аман болон дорно дахины бичгийн зохиолын баялаг өв сантай бат хэлхээ холбоотой байсан билээ. Зохиогчийн гар бичмэл фолькло> (ШУА –ийн хэл зохиолын хүрээлэнгийн сан хөмрөгт байгаа Д.Нацагдоржийн гар бичмэлийн хавтас) хэмээх аман зохиолын цуглуулгын дэвтэрт зүйр цэцэн үг, уран хошин холбоо, ардын дуу, хэл зүгшрүүлэх үг, бөөгийн дуудлага зэргийг тэмдэглэн авч байсан нь үлджээ. Нацагдоржийн эцэг Дашдорж хүүгээ бичгийн хүн болгохын тулд Зүрхний тольт, Элдэв тайлбар толь бичиг, Хав муур хулгана гурвын үлгэр, Хоёр загасны тууж, Оюун түлхүүр зэрэг монгол хэл, уран зохиол, түүхтэй холбогдол бүхий ном дэвтрийг үзүүлдэг байжээ. Мөн Цог тахих судар оршив, Гүүний цацал шувуу ирэхийн даллага оршив, Товагийн гэгээнтний 17 дугаар дүрд тоть шувууны хувилж, амьтныг сургасан аялгуут шүлэг ба эрдэнэ ноён хутагтын айлдсан сургаалууд, Цаасан шувууны тууж энэ болой зэрэг бийрийн бичмэлийг Д.Нацагдорж монгол үсгээр сонирхон хуулж байсан баримт ч (Б.Содном Дашдоржийн Нацагдоржийн намтар зохиол, УХХЭХ Улаанбаатар , 1966 , 37-39 тал )бий.
Ингэж Д.Нацагдорж бичиг зохиолын их өв уламжлалтай танил байж Манай ардын аман зохиолыг үндсэн суурь болгож, түүний баялаг үг, гайхамшигт найруулгыг ашиглаж, шинэ үеийн зохиолтой холбож чадсан (Шинэ толь 27 1937 ¹4 104-105 дах тал)-ыг нэн түрүүн Миний нутаг шүлгээс нь ажиглаж болно.Хангайн магтаал, Хан Хөхүйн магтаал, Их богдын магтаал зэрэг монгол ардын магтаал, Алтайн магтаал, Хэрлэн мэт магтуу дуунд нэвт шингэсэн эх орноо энхрийлэн хайрлах, байгалийн сайхныг хэзээнээс бахадсаар ирсэн үзэл санааны уламжлалын дагуу Д.Нацагдоржийн Миний нутаг зохиогдсон гэдэг нь тайлбарлаад байлтгүй тодорхой юм. Тэгэхдээ Д.Нацагдорж Их богдын магтаал зэрэгт уг дүрсэлж буй газар оронд байгаа эсэхийг харгалзалгүй хэвшмэл санаагаар өгүүлдэг (тэр байхгүй бар арслан мэтийн тухай хэвшсэн хэллэгээр өгүүлэх ) уламжлалд шүүмжлэлтэй бүтээлчээр хандаж Хан Хөхүй , Отгон тэнгэрийн магтаал ийн Дүрслэгдэхүүн, дүрслэхүүн хоёрын хооронд тодорхой холбоог тогтоосон (Шинжлэх ухааны академийн мэдээ 1964 он ¹1 68 дах тал) зохист уламжлалыг залгамжилжээ. Гэхдээ Д.Нацагдорж <Миний нутаг>-аа тодорхой нэгэн уул ус, буюу байгалийн бүсийг хамарсангүй. С.Буяннэмэхийн томьёоллоор Ерөнхий өгүүллийн магтаал (С.Буяннэмэх Утга зохиолын үүд , ШУА-ийн хэл зохиолын хүрээлэнгийн сан хөмрөгт хадгалж буй гар бичмэл дэвтэр, 103-107 дах тал) - ын байдлаар бичжээ. Д.Нацагдорж бодит байдлыг гүнзгий таньж, түүний мөн чанарт нэвтэрч чадсаны дүнд монгол орны хамгийн түгээмэл шинжийг үнэн яруугаар дүрсэлсэн юм. Миний нутаг шүлгийн уламжлалыг тодруулахдаа судлагчид зөрөө бүхий саналтай байгаа учир дэлгэрүүлэн авч үзье. Б.Содном Миний нутаг гэдэг шүлгээ бичихдээ Д.Нацагдорж монгол бөөгийн дуудлагын шүлгийн хэмжээ, шүлэглэн найруулах журмыг бүрэн ашиглаж, өөрийнхөө хэрэгцээнд тохируулан авч чадаваа
( Б.Содном Дашдоржийн Нацагдоржийн намтар зохиол УХХЭХ Улаанбаатар 1966.966 дах тал) гэж өгүүлсэн бол Л.К.Герасимович Яруу найрагч гайхамшигт шүлгээ бүтээхдээ монгол ардын дууны бүтээлийн шүлэглэлд үндэслэсэн бөөгийн дуудлагын хэлбэрийг ашиглажээ. Иймээс ч орчин үеийн монголын яруу найргийн хэлнээ ховорхон тохиол болсон үйл үгээр илэрхийлэгдсэн өгүүлэхүүн мөрийн эцэст (бүхэл бүтэн бадгаараа ч ) байхгүй байна ( Л.К.Герасимович Монгольской Народной Республики(1921-1964 годов) Изд. Ленинградского университета. 1965 стр 68 ) гэж бичжээ. Б.Содном Л.К.Герасимович нар уул шүлгийг бөөгийн дуудлагатай харьцуулан шинжилсний үндэс нь Д.Нацагдоржийн үе тэнгийн нөхөр Т.Нацагдоржийн дурсамж яриа болсон байна. Түүнд :
Ай галзуу чонон хөлөгтөнгүүд
Гал могой ташууртангууд
Хүний махан хүнстэнгүүд
Хүрэл чулуун зүрхтэнгүүд
гэж бичээд, шүлгийн зохион байгуулалт тун сайн. Ритм, такт маш жигд. Үгийн үе хуваарь адилхан байна. Хуучнаас шинийг олж авах хэрэгтэй байдаг.Шүлэг бичих нэг л сүрхий техник үүнд байна гэж өгүүлэн хожим нь Бөөгийн шүлгийн ритмийг судалж амжсан гээд Миний нутаг шүлгээ уншиж байжээ. (Т.Нацагдорж , Зохиолчийн дурсгалд Туяа 1957 ¹4 13 дах тал)
Эдгээрийг харьцуулаад К. Яцковская Д.Нацагдоржийн бөөгийн дуудлага сонссон тохиолдолд Л.Герасимович анхаарал тавин, Б.Содномтой санал хуваалцаж байна..... Энэ хоёр шүлгийн нэг нь Миний нутаг, нөгөө нь бөөгийн дуудлага (Ц.Д) аль алин нь нэр үгийн олон тооны уд дагавраар төгсөж буй нь тохирсноос үүдээд л Д.Нацагдоржийн нугалбартай, туйлын уян зөөлөн аястай урт мөрийг бөөгийн дуудлагын аюумшигт олон явдлыг тоочсон чавцсан мөрүүдтэй адилтгахад хэцүү юм гэж үзжээ. Тэгээд Миний нутаг шүлгийн онцлог нь магтаалын яруу найргийн нөлөөгөөр бий болсон гээд
Хангай ханд сууж
Харин ирэхийн харуул болсон
Халуун аминд түшээ болсон
Халх түмэн
гэсэн бадагтай.
(Даян ханы зургаан түмний магтаал) жишиж <Энэ магтаалын мөрүүдтэй, бүтцээрээ таарч буй Миний нутгийн эхний бадгийн мөрүүд тохирч байна> гэж үзжээ. Үүнтэй С.Лувсанвандан санал нийлж Д.Нацагдоржийн Миний нутаг, бөөгийн шүлгийн үлгэр загвараар зохиогдсон биш, ардын билэгзүйн шүлэглэх эрдмээс эх үндэстэй юм.... Д.Нацагдоржид бөөгийн дуудлагын шүлэг биш, түүнд аман зохиолын шүлгийн урлагийг ашигласан зарчим нь сонин байжээ. гэж бичээд Алтай хайлах, Халх ардын тууль,Цацал бүжгийн дууны шүлэгтэй Миний нутаг-ийн холбоцыг харьцуулж шүлгийн бүтэц, тогтолцоо, шүлэглэх ур зүйн бүхий л зүйл ардын яруу найргийн уламжлалтай нягт холбоотойг батлах нэгэн баримт (С.Лувсанвандан Д.Нацагдоржийн шүлгийн холбоцын зарим асуудал, Утга зохиол, урлаг, 1975 ¹45) гэж үзжээ.
Эдгээр эрдэмтний судалгаанаас үзэхэд зарим нь нэгэн нэхэн тодосгууштай зүйл байгаа мэт санагдана. Давын өмнө Д.Нацагдоржийн Миний нутаг шүлгийн онцлог, тогтолцоо, хэмжээ, холбоц, тэргүүтнийг нарийвчлан судлах нь чухал юм. Эл 12 бадаг шүлгийн монгол үсгээр бичсэн зохиолчийн эхэд нэгэн мөрийн хамгийн олон үе нь 23, хамгийн цөөн нь 13 байхад шинэ бичигт хэлэхэд ойртуулан буулгавал нэгэн мөрийн хамгийн олон үе нь 17 хамгийн цөөн нь 10 болж байна. Үүнээс үеийн тоо тэнцүү бус мэт харагдаж байгаа боловч нэгэн бадгийн дотор үе өргөлт тэнцүүлэх олон аргыг (нэг, дөрөвдүгээр мөр, хоёр гуравдугаар мөрийн үеийн тоо тэнцүү, нэг, гуравдугаар мөр, хоёр дөрөвдүгээр мөрийн үеийг салаавчлан тэнцүүлэх гэх мэт) чадмаг хослон хэрэглэжээ. Миний нутаг шүлгийн гуравдугаар бадгийн монгол үсгээр бичсэн эхийн хоёр , гуравдугаар мөр ижил19, нэг , дөрөвдүгээр мөр 14,15 болж үе тэнцсэн бол шинэ үсгээр буулгахад хоёр , дөрөвдүгээр мөр ижил 11, нэг дөрөвдүгээр мөр 12,13 болж ойролцоогоор үе тэнцжээ. Мөр болгонд нь гол өргөлт 6 удаа ноогдож байна. Энэ нь бусад бадагт ч ойролцоогоор давтагдсан онцлог мөн.Мөн шүлгийн толгой, сүүлийг ижил ойролцоо авиа болон үгээр ижилсгэн холбох, утгын өргөлтийг онцлох зэрэг уран дүрслэлийн олон арга хэрэглүүрийг уранаар нийцүүлэн хэрэглэжээ. Эдгээр онцлогийг тодруулсны үндсэнд нь аман болон бичгийн зохиолын гол гол зарчимтай харьцуулан үзвэл сая Д.Нацагдоржийн уламжлал хийгээд бүтээлч санаачилга зэрэг нь илүү тодрох болно.
Т.Нацагдоржийн жишээлэн ярьж байсан бөөгийн дуудлага
Хүний махан хүнстэнгүүд
Хүрэл чулуун зүрхтэнгүүд
гэснийг <хэнгэргийн цохилтоор хэмжээгий нь тааруулан дууддаг> ёсоор үзэж
Хү-ний мах-хан хүн-нэс-тэн-гүүд
Хү-рэл чу-луун зү-рих-тэн-гүүд
буюу өргөлттэй, өргөлтгүй үеийг -Ү хэмээн тэмдэглэвээс, хэмжээ тэгш бөгөөд өргөлттэй, өргөлтгүй хошоод үе нь нэгэн нэгж болон түүнийг -Ү тэмдгээр үзүүлбээс даруй
-Ү - Ү - Ү - Ү
-Ү - Ү - Ү - Ү
гэсэн зохион байгуулалттай шүлэг (Хэл зохиол судлал, боть 7, ШУАХ , Улаанбаатар 1969, 92-93 дахь тал) болно. Энэ нь бөөгийн дуудлагын шүлгийн хэм хэмжээ нягт таарсан толгой сүүл зэргийг холбоод зогсохгүй мөр мөрөөр нь тэр ч атугай жич, илүүдэгч авиаг ижилсгэдгийг харуулж байна. Б.Содном Миний нутаг шүлгийг бөөгийн дуудлагатай харьцуулан үзэж өргөлтийн тоог тодорхойлж, жишиж үзсэн хоёр зүйлийн шүлгийн хэмжээ, үгийн толгой адгийг холбон шүлэглэсэн талаар ялгаа алгаа (Б.Содном Д.Нацагдоржийн намтар зохиол , УХХЭХ, Улаанбаатар, 1966, 96-97 дах тал )гэж дүгнэжээ. Гэтэл Ц.Дамдинсүрэн Миний нутаг -ийн хоёр бадгийг халх монголын дуутай харьцуулан үзэж Эдгээр шүлгийг хянан үзвэл зөвхөн толгойг холбох талаар бага сага ялгавар бий боловч бусад үгийн тоо ба журмын талаар нэг адил болно (Ц.Дамдинсүрэн Гадаад хэлнээс шүлэг орчуулах тухай Олег сэцэний дуулал-ын орчуулгын тайлбар Шинэ толь 28 1938 ¹2 195 дах тал ) гэжээ. Уг нь ардын дуу бөөгийн дуудлагын аль нь ч гэсэн монгол аман зохиолын төрөл мөн учир шүлгийн тогтолцооны хувьд зарчмын ялгаагүйн улмаас ийм дүгнэлтэд хүрсэн боловуу. Монгол аман зохиол гэж тусдаа, бөөгийн дуудлага гэж ангидаа гэж салган хэлэлцэх ахул судалгааны үнэн зөв дүгнэлт гаргахгүйд хүрнэ буй заа. Харин Д.Нацагдоржийн Миний нутаг шүлгийн аль нэг мөр, бадгийг таслан аваад аман зохиолын (тууль, дуу бөөгийн дуудлагын) мөр бадагтай тулган үзэхэд бодит үр дүн гарахгүй байж мэднэ. Учир нь Д.Нацагдорж бол аман болон бичгийн зохиол мэтийг хуулбарлагч биш, түүнээс суралцан ухамсартай бүтээлчээр сэтгэн хөгжүүлэгч зоригтой шинэчлэгч байсан билээ. Тиймээс Уг асуудлыг тайлах оньсыг гадна хэлбэрийн ойролцоо төстэйд биш шүлэглэх ухааны дотоод бололцоонд үзэх хэрэгтэй (Утга зохио лурлаг 1975 ¹45) юм.
Ингэж vзэх юм бол Д.Нацагдоржийн бөөгийн дуудлага сонсоод шvлгийн зохион байгуулалт сайн . Ритм, такт маш жигд. Yгийн vе хуваарь адилхан байна. Хуучнаас шинийг олж авах хэрэгтэй байдаг. Шvлэг бичих нэг л сvрхий техник vvнд байна гэж өгvvлсэн нь Шvлэг бичих нэг л сvрхий техник-ээс суралцах гэсэн санаа болно. Тvvнээс бус дурдсан бөөгийн дуудлагатай vе тогтолцоо хэлбэр хийц ягштал тааруулж шvлэг бичнэ гэсэн vг хараахан биш юм. Д.Нацагдоржийн Миний нутаг -ийн шvлгийн хийц ур чадвараас vзэхэд vнэхээр ч зохион байгуулалт сайн, ритм такт маш жигд, vгийн vе хуваарь адилхан, сvрхий техник-тэй зохиол болж чадсан ажээ. Тиймд уламжлалаас бvтээлчээр суралцах гэсэн их зохиолчийн чин эрмэлзэл бодитой хэрэгжин биелжээ гэж vзэж болно. Энэ нь Д.Нацагдоржийн Миний нутаг шvлэгт төдийгvй Учиртай гурван толгой, Ламбагуайн нулимс зэрэг зохиолд нэгэн адил хамаарна. Д.Нацагдорж монгол ардын дуу, харилцаа дууг ихэд сонирхон, жvжиг зохиолдоо өргөн ашиглаж байв. 19-р зууны vед монгол газар ихэд дэлгэрсэн Да-вангийн Юндэн Гөөгөө гэдэг ардын харилцаа дуунаас сэдэв санаа авч Д.Нацагдорж Учиртай гурван толгой (Б.Содном Д.Нацагдоржийн намтар зохиол, УХХЭХ Улаанбаатар 1966 229-241дах тал) зохиолоо бичжээ.Уул зохиолыг анх захиалан бичvvлж , тайзнаа найруулан тавьсан зохиолч Д.Намдаг Нацагдоржид аялгуутай эмгэнэлтэй зvйл бичих нэгэн сэдэв бий аж. Yvндээ автономитийн vед vзэсгэлэнт сайхнаараа дуунд гарсан Юндэн Гөөгөө гэдэг хvний бодит амьдралд тохиолдсон зvйлсийг ярив. Yvний нь би сонирхон тайзан дээр хэрхэн тоглуулах талаар арга ухаан сийлэхийг бодно. Тэгэхдээ юу юуны урьд эмх замбараатай маш цөөн хvмvvсийн дунд эргэлдvvлэхийг эрхэмлэнэ.
Энэ бодлыг Д.Нацагдорж зөвшөөрөхийнхөө зэрэгцээ vндэсний аялгуут жvжгийг бий болгох явдалд зохистой шинэ хэлбэр бий болгохыг эрхэмлэв. Гэлээ ч бид оролдох нь чухал гэж vзээд хоёр цаг хиртэй харилцан ярилцсаны vр дvнд нэг жvжгийн төлөвлөгөө бvрэн боловсруулан гаргаж амжив (Д.Намдаг Учиртай гурван толгой Д.Нацагдоржийн тухай дуртгал тэмдэглэл УХХЭХ Улаанбаатар 1966 20 дах тал ) гэж дурсан бичсэн бий. Да вангийн Юндэн Гөөгөө уул зохиолыг бичихийн зөвхөн уугуул хэв шинж (прототип) болсон учир Д.Нацагдорж шинэ утга санаа баатрын дvр,vйл явдлаар баяжуулан гvнзгийрvvлж дvрсэлсэн юм. Ардын харилцаа дууны төрлийг шинэ цагийн театрын урлагийн төрлийн хэмжээнд хөгжvvлснээрээ Учиртай гурван толгой уламжлал шинэчлэлийг хослуулсны нэгэн гайхамшигт жишээ болсон юм. Энэ зохиол, ялимгvй зөрчил, vйл явдлын эхлэлийг уужуу бодлоор ургуулж, гvн утга, өргөн хvрээ бvхий зохиол бvтээлийн vлгэрийг vзvvлэв. Энэ нь Юндэн, Нансалмаа, Хоролмаа, Балган нарын ялгарал тод дvрээр илэрчээ. Тvvний дотроос
Өөрийн гэрээ бариачээ
Өрхний чинь оосрыг татъя
Зvv хатгах бvрдээ
Зөвхөн чамайг бодсон юм
гэж зvрхээрээ дуулж байгаа цэвэр ичимтгий монгол бvсгvй Нансалмаагийн хайр сэтгэлийн эрхэм нандин чанар, тvvнийгээ хамгаалан :
Хас чулууны өнгийг
Харлуулж юу ч чадахгvй
Хайртай амраг хvнийг
Хагацуулж хэн ч дийлэхгvй
гэж эцсийн мөчөө хvртэл тэмцэх тэнгэрлэг их хvч олсныг гайхамшигтайяа илэрхийлж байгаа юм. Тиймээс ч Учиртай гурван толгой-н хувьд дарлагч ноёны гарт амь vрэгдсэн Юндэнгээ vзvvт Нансалмаа өөрөө өөрийгөө хороож байгаа нь харгис бурангуйд бууж өгөхгvйгээ тэр vеийн өөр яах ч аргагvй нийгэмд илэрхийлж зоригоо харуулсан явдал, хvний сэтгэл хөдлөл, vнэнч ариуныг хамгаалснаарааа тэгш биш харьцаат нийгэмд ял тулган амиа өгч байгаа их хэмжээгээрээ ер В.Шекспирийн Ромео Жульетта буюу Узбекийн Фархад Ширин хоёр зэрэг жvжгvvдийн аугаа зөрчлийн шийдвэрлэлттэй адилтгах зvйл юм. (Э.Оюун Д.Нацагдоржийн жvжгийн зохиолын зөрчлийн асуудалд Д.Нацагдоржийн уран бvтээлийн тухай УХГ Улаанбаатар 1978 52 дах тал)
Yvгээр Д.Нацагдорж аялгуут жvжгийн шинэ хэлбэрийг монголын шинэ vеийн урлагийн төрөлд бий болгож 1934 оноос vзэгчиддээ барьсан нь Учиртай гурван толгой-н нөлөөгөөр зохиолч, найруулагч, жvжигчин хичнээн олон уран бvтээлч гар ганзаганд, хөл дөрөөнд хvрсэн билээ
Басхvv Сумъяа ноён хэмээх монгол ардын харилцаа дуу, Ламбагуайн нулимс хоёрын уламжлалын холбоотойг Г.Михайлов ажиглаж энэ хоёрт хоёуланд нь учиртай гурван хvний явдал гарч , тvvний байдал, тайлал болон лам нарын эсрэг хандсан чиглэлтэй зэрэг нь адил төстэй юм. гээд Харин авьяаст зохиолчийн уран сэтгэмжээр vйл явдал зохиомж дvр, зөрчил цөмөөр өөрчлөгджээ (Г.И.Михайлов, Д.Нацагдоржийн уран бvтээлийн уламжлал шинэчлэл , Утга зохиол , урлаг 1969 ¹4) гэж vзсэн билээ. Yvнийг дэмжиж К.Яцковская , Сумъяа ноён буюу Бээжин лам харилцаа дууны зарим зvйлийг өгvvллэгт их л өөрчлөгдсөнийг ажиглаад Гол баатар ялангуяа ламын дvр бvр их өөрчлөгджээ. Харилцаа дуунд сувдаг шунахай, садар самууныг илчилсэн байдаг. Бээжин лам vнэнчээр хайр сэтгэлтэй болоогvй. Д.Нацагдоржийн өгvvллэгийн лам, Бээжин ламтай тун бага төстэй . Лодон зөөлөн сэтгэлтэй, итгэмтгий, тэр Цэрэнлхамын ов мэхийг гадарлаагvй, дурлал гэх тоглоомыг нь таниагvй, хэдийгээр эхлээд ариун сэтгэлээр бус очсон ч гэлээ, жинхэнэ хайр сэтгэлтэй болжээ. (К.Н.Яцковская Дашдоржийн Нацагдорж (Жизнь и творчество)Изд , Наука Москва 1974 стр 84-85) хэмээн өгvvлжээ. Ингэж «Ламбагуайн нулимс» өгvvллэгийг монгол ардын харилцаа дууны уламжлалтай холбон vзэж, дvрийг харьцуулсан нь яриагvй сонин ажиглалт мөн. Монгол ардын харилцаа дууны урын санг уудлахад Ламбагуайн нулимс-т, Сумъяа ноён-оос илvvтэйгээр ойртон очих Ванлий буюу Буянхишиг Да лам хэмээх зохиол бас бий. Тvvнд Ванлий хvvхэн, Буянхишиг Да лам нарын дvрийг тодорхой гаргасан юм. Ерөнхийдөө автономитын vеийн амьдралын харилцаа, ноёд ялангуяа лам нарын завхай шунаг сэтгэлийг шог инээдмийн намба хэлбэрийн харилцаа дуугаар чадалтай гаргасан (Э.Оюун . Харилцаа дууны зарим асуудалд, боть 8-р дэвтэр 1-12, ШУАХ, Улаанбаатар 1970 59 дэх тал) энэ зохиолын гол баатар Буянхишиг Да лам ухаантай хэдэн vгийг хэлж Ванлий хvvхнийг өөртөө дасган , тvvнд хайр сэтгэлтэй болжээ. Тэгвэл Орчлон хоосон гэж хvрд бясалгасан гэвш Лодон Ертөнцийн цаламд урхилагдаж Цэрэнлхам хvvхэнд сэтгэлээ нэгэнт өгчээ.Тvvгээр ч барахгvй Гандан дахь хашаа байшин ба гавж болохын тулд бэлтгэсэн юмаа бvгдийг нийлvvлж хамтран суужээ. Ванлийг өөр хvнтэй суухаар явдгийг Буянхишиг Да лам-д өгvvлсний адил Цэрэнлхам хvvхний янаг залуутайгаа нөхцөж байгааг Ламбагуайн нулимс-д дvрсэлжээ. Хуриманд ирж согтоод Буянхишиг Да лам , Хувилгаан сvнс гэж өөрийгөө дөвийлгөн агсганадгийг санагдуулж, Цэрэнлхамын хархvvтэй тэврэлдэн суугааг хараад уур нь бадарч Лодон байшингийн хаалгыг хэмх цохин орж хэрvvл шуугиан гаргаж байна. Буянхишиг Да лам Ванлийгийн өөр хvнтэй суух мөрий нь өдрийг сонсоод дугана сvмдээ муужран унаж улмаар хуриманд нь очихоор явахдаа:
Санаж явсан Ванлий
Сайхан төрсөн Ванлийгаа
Санасаар бодсоор ай Ванлий
Саравчны усан адилаар
Нулимсаа унагаж явна
гэж дуулж байна. Тэгвэл Цэрэнлхамыг залуутай янаг ялдам байхад
Хvv минь би чамд хайртай
Одоо би хаашаа очих вэ
Өөр хvнтэй ханилах хамаагvй
Гагцхvv намайг бvv орхи
гэж Лодон хоёр нvднээсээ ертөнцийн хар нулимсыг борооны дусал адил асгаруулж байна . Лодонгийн дvрийн уламжлалыг ингэж тодруулах нь уг баатрын зан төрх тvvгээр дамжин Ламбагуайн нулимс ямар зохиол вэ ? гэсэн маргаан бvхий асуудлыг хөндөхөд хvргэж байна. Энэ өгvvллэгийг Лам нарын суртал баримтлалын худал хуурмагийг илчилсэн хошин шог (М.Гаадамба нэгэн гайхалтай өгvллийн тухай . Утга зохиол урлаг 1964 ¹51) зохиол гэж М.Гаадамбын vзсэнтэй , Энэ хорвоогийн харын бvх юм хоосон , мөнх бус болохыг номлон байдаг атлаа хөнгөмсөг явдалт хvvхэнд сэтгэлтэй болсон ламыг дооглон шоолсон өнгөөр дvрсэлсэн (Л.К.Герасимович , Литература Монгольской Народной Республики (1921-1964) Изд Ленинградского университета 1965 стр 76 ) гэж Л.К.Герасимович Д.Нацагдоржийн өгvvллэгийн гэвш бол шинэ монголын утга зохиолын шог дvрийн шилдэгийн нэг (Г.И.Михайлов . Д.Нацагдоржийн уран бvтээлийн уламжлал шинэчлэл, Утга зохиол, урлаг 1969 ¹4) гэж Г.И.Михайлов тус тус санал нийлжээ. Ламбагуайн нулимс феодал , лам нарыг шоглон шvvмжилсэн зохиол ..... Залуу хувьсгалч Д.Нацагдорж энэ зохиолдоо хуучны харгис бурангуй ёсыг жигшvvлэх vзэл санааг гол болгосон нь маргаангvй . Тухайн vеийн уншигчид Лодон гэвш, Цэрэнлхам хоёрыг ер өрөвдөн хөөрхийлж байгаагvй, харин жигшин зэвvvцэж байсан. Тэр цагийн амьсгал тийм л байсан (Ц.Хасбаатар. Ажиглалтаас төрсөн бодол . Залуучуудын vнэн.1986 ¹127) гэж Ц.Хасбаатар бичжээ. Yнэхээр ч Ламбагуайн нулимс зохиолд Аяа бас, өдөр хийдэд суугаад шөнө айл хэсэгч хуврагууд ичиг гэж Д.Равжаагийн шоглож байсан хувраг ёсоо эвдсэн лам нарын амьдралын тvгээмэл vзэгдлийг илрvvлэн шvvмжилсэн нь илэрхий юм.
Шашин шvтлэг, лам нарын vзэл суртлын эсрэг ширvvн тэмцэл хийж тэднийг шvvмжилж байсан 1930-аад оны vеийн уран зохиолын vзэл санаа энэ өгvvллэгт ч гэсэн тусгагджээ. Yvнийг дvрслэхдээ зохиолч сэтгэлзvйн дvр гаргаж Ламын хоосон чанарын бодлого л Лодонг ийм арчаагvй байдалд хvргэснийг илрvvлэн гаргасан ажээ. Ламбагуайн нулимс өгvvллэгийн уламжлал болсон Ванлий буюу Буянхишиг Да лам зохиолыг шог инээдмийн харилцаа дуу-нд багтаан судалсан Э.Оюун Буянхишиг ламыг сахилаа мартсаны нь шоолохоос гадна бас хvний хайр сэтгэлийн жаргал эдлvvлдэггvй шашны ёсыг буруутгаж Буянхишигийг өрөвдсөн тал тодорхой байна ( Э.Оюун . Харилцаа дууны зарим асуудалд, боть 8-р дэвтэр 1-12, ШУАХ, Улаанбаатар 1970 66 дэх тал) гэж vзжээ.
Энэ бол Ламбагуайн нулимс зохиолын агуулгыг гvнзгийрvvлэн судлахад анхаарууштай санаа юм. Yvнтэй уялдуулж Лодон бол vлэмж хvчтэй эмгэнэлт дvр, Нацагдорж Лодонг огт шоолоогvй харин амьдралд тохиолдсон эмгэнэлт явдлыг vзvvлсэн юм (Ч.Лодойдамба. Нэгэн гайхамшигт өгvvллэгийн тухай .Утга зохиол урлаг 1964 ¹11) «Д. Нацагдоржийн энэ зохиол эмгэнэлт зохиол мөн » (Ч.Лодойдамба . Баримт тvшиж ярих сайхан. Утга зохиол урлаг 1964 ¹4) гэж Ч.Лодойдамбын vзсэнийг анхааралгvй өнгөрч болохгvй. Ч.Лодойдамбын эл санааг харгалзан vзэж уг зохиолыг судалсан К.Яцковская Нацагдорж энэ ламд өөрөө хэрхэн хандаж байгаагаа нэг ч vгээр
илрүүлээгүй түүний шинж байдлыг үйл явдлаар нь дамжуулан гаргасан. Тэгсэн атлаа зохиолч Цэрэнлхамыг шууд буйгаа илрүүлэхгүй ч гэсэн түүний хар санаа, биеэ худалддагийг нь , хар тамхи татах дуртайг нь, худал хуурамч, баашилдаг занг нь үзүүлэх боломж бүрийг ашиглан гаргасан байна. Нацагдорж их авьяас билэгт зохиолч болохоороо Цэрэнлхамын өөдгүй муу чанарыг нь уран сайхны илчлэн гаргах аргаар гүн гүнзгий дүрсэлж, магадгүй өөрөө ч хүсээгүй атлаа Лодонг хүндэтгэх сэтгэлийг бий болгосон байж мэдэх юм. Нацагдорж түүний дүрийг энэрэнгүйгээр шийдвэрлэсэн..... Зохиолч Лодонгийн дүрийг бүтээхдээ бүрэлдэн тогтсон бэлэн зан төрхийг нэг нөхцөл байдлаас нөгөөд шилжүүлдэг (бид ийм байдлыг Цэрэнлхамын жишээн дээр үзэх болно ) уламжлалыг огоорч сэтгэлзүйн дүрийг бүтээн бий болгохыг зорьсон (К.Н.Яцковская Дашдоржийн Нацагдорж (Жизнь и творчество)Изд, Наука Москва 1974 стр 85) гэжээ.
Чухам л Лодонгийн дүрийг тодруулахад зохиолын гол нэгэн баатар Цэрэнлхамын талаар дурьдахгүй байж хэрхэн болох билээ. Цэрэнлхам бол Ванлий, Жуяар нараас огт өөрөөр зохиолд дүрслэгдсэн юм. Ардын хувьсгал ялахын өмнө болон мандсаны дараахан үед төв суурин газарт нэлээд түгээмэл байсан үзэгдлээс уугуул хэв шинжээ болгон авсан Иүй-Ба хуа хэмээх Цэрэнлхам бол хятадын гудамжны амьдрал, хар тамхинд орж завхайран биеэ худалдаж эд мөнгө хураахыг эрмэлзэгч муу явдалт (С.Эрдэнэ. Ламбагуайн нулимсны учир нэгэн бодол. Утга зохиол, урлаг 1971 ¹11)-ны дүр юм. Зохиол эхлэхэд Орчлонт ертөнцийг хоосон гэж хүрдийг бясалгаж, винайн ёсыг сахисан Гэвш Лодон, Улаан шарыг тунаруулсаар Гандангийн наад хүрд уруу бууж ирмэгц, урин тачаангуйн хурц илдийг боловсруулахын эрдмийг судалсан хүүхэн Цэрэнлхам цагаан харыг гялбуулсаар баруун дамнуурчны шавартай гудамжнаас гарч ирэх нь эсрэг тохиолдов гэжээ. Ийм эвлэрэмгүй, хоёр ертөнцийг гарган ирсэн атлаа зохиолч зохиомжийг маш үнэмшилтэй уранаар өрнүүлж, тэдгээрийг эвцүүлэн найруулаад баруун дамнуурчны ба Гандангийн дэнж хоёрын хооронд нэг нарийхан шинэ зам нээгдтэл Цэрэнлхам хүүхэн урхиндаа Лодонг бүрэн татан оруулсныг дүрсэлсэн юм. Хятадын худалдаа мөнгө хүүлэгчдээс монголчуудыг тонож элдэв муу зуршилд сургаж, бузар явдлыг дэлгэрүүлсний уршиг, харгис бурангуй нийгмийн гайгаар хүн чанараа гээсэн хэсгийн дүр зургийг төлөөлсөн Цэрэнлхам амьдралыг хүлцэн тэвчилгүй зохиолчийн сэтгэл зүрх басхүү өвдөж явсан нь ил байна. Тиймээс Цэрэнлхам хорт могойн уршигт муу явдлыг хүчтэй шүүмжилсэн нь Лодонгийн дүрийг улам амьд, олон талтай болоход нь үлэмж нөлөөлсөн гэж үзвэл зохилтой. Нэгэнт уул зохиол гүн гүнзгий утгатай баатрын дүр нь олон талтай өвөрмөц болж чадсаны учир түүнийг загварчлан авч үзэж зохиолын аль нэгэн төрөлд заавал шахан багтаах гэж оролдоход зохистой дүн гарахгүйд хүрнэ.
М.Гаадамбатай маргасан маргааныхаа явцад Ч.Лодойдамба өөрийн дүгнэлтийн баталгаа болгож өгүүллэгээс үг өгүүлбэр авч тайлбарлахдаа шог хошин төрөлд таарах баримтыг эс хайхарсан тал байна. М.Гаадамба ч гэсэн уг өгүүллэгээс шог аясад таарах нотолгоог өлгөж аваад эмгэнэлт явдлыг нь бас орхигдуулжээ. Энэ хоёр хэтэрхийлэл Ламбагуайн нулимс зохиолын төрөл зүйлийг тогтоох, гол баатрын дүрийн шинж, зан төрхийг үнэнээр тайлбарлахад нь садаа болсон юм.
Харин Нацагдоржийн энэ зохиол бол эмгэнэлт зохиол мөн. Гэхдээ инээд хүрэх газар огт байхгүй гэж нэг талыг баримтлан ярих юм бол үлэмж буруу болно. Эмгэнэлт зохиол хичнээн чадалтай болох тусмаа инээдэмт явдал их байдаг удаа бий. Жишээ нь их Шекспирийн гайхамшигт эмгэнэлт зохиолуудыг санахад эмгэнэлт зохиолд инээдэмт учрал их хэмжээтэй байдгийг тод харуулна гэж Ч.Лодойдамбын маргааны явцдаа нэгэнтээ хэлсэн нь зохиолыг чухам зөв тайлахын үүдэл санаа байжээ гэмээр. Үнэхээр <амбагуайн нулимс>өгүүллэгийг дахин дахин уншихаар эмгэнэлтэй гэж өөрийнхөө батлан тайлбарласныг зохиогч учир дутагдалтай гэж эргэн санасны гэрч мөн биз.
В.Шекспир, М.Горький, М.Шолохов зэрэг сонгодог зохиолчдын зохиолд инээдэм хийгээд эмгэнэл хослон нэгдсэн байх нь олонтаа. Ер нь шог зохиолд инээдэм эмгэнэлийн аяс ч байдаг. Эмгэнэлт зохиолд инээдэм шоглол ч бас байж болдог. Үүнийг зохиолч Д.Намдаг амьдралын ухаанаар зөв ажиглаж Уг зохиолын шоололтын чанартай боловч эмгэнэлтэй билээ. Гэтэл амьдрал гэдэг маань бүхэл бүтэндээ эс боловч тал хувь нь, тал хувь нь эс боловч бяцхан хувь нь эмгэнэлтэй болж ирээд инээдэмтэй нь аргагүй байдаг бус уу . Иймд Нацагдорж түүнийг аргагүй их авьяаст нүдээр ажсанаа зүй ёсоор бичсэн нь бус уу (Д.Намдаг. Танин мэдэж таниулан мэдүүлэх нь, Утга зохиол, урлаг 1966 ¹8 ) гэж өгүүлсэн юм.
Ламбагуайн нулимс өгүүллэгийг тайлахад Хэлхээгүй сувд дуусаагүй зохиолынхоо өмнө Д.Нацагдоржийн бичсэн зүйл ч бас анхаарал татаж байна. Зохиогч түүндээ Аюумшигт, сүрхий гайхамшигт, инээдэмтэй, гашуудалтай, уйтгарлалтай, сонирхолтой элдэв байдлыг үзүүлэх, Хүний сэтгэлийг хөдөлгөх, донслуулах, айлгах, төөрүүлэх, сүрдүүлэх, цочоох, догдлуулах, уяруулах, сэргээх инээлгэх (Цог 1966 ¹8 ) гэж бичсэн юм.
Энэ бол Д.Нацагдорж зохиолоо загварт баригдалгүй олон талтайгаар инээдэм, гашуудал, уяруулал, догдлуулал, тэргүүнийг хослуулан туурвидгийн гэрч мөн. Д.Нацагдоржийн Ламбагуайн нулимс өгүүллэг, баатрын дүр нь шог инээдэм, эмгэнэлийн харилцан шүтэлцэж биесээ баяжуулсны бодит жишээг шинэ үеийн уран зохиолын хуудаснаа тодорхой харуулан өгчээ. Д.Нацагдорж зохиол бүтээлдээ их л няхуур хандаж урьдчилан тусгай загвар төлөвлөгөө гаргаж түүнийхээ дагууд бичих урлах явцдаа нэмж хасах зэргээр нарийн боловсруулдаг байсан баримт жишээ цөөнгүй үлдсэн юм.
Үүнд Ядуу хөвгүүн, Хэлхээгүй сувд, Ордны нууц зэрэг үргэлжилсэн үгийн болон жүжгийн зохиолын зэрэгцээ Дөрвөн цаг мөчлөг шүлгийг зохиох төлөвлөгөө онцгой анхаарал татдаг юм. (Утга зохиолын шүүмжлэл УХГ Улаанбаатар 1985 100-112 тал, Үнэн 1986 ¹275)
Д.Нацагдорж Дөрвөн цагийн эргэлт ба хүний аж төрөл хийгээд хөгшин залуугийн явдал сэдвээр зарласан уралдаанд зориулан Дөрвөн цаг шүлгээ бичих загварчилсан төлөвлөгөө гаргажээ. Биесийг дотроо багтаасан дөрвөн тойрог зурж түүнийгээ чагтлан тойрог бүрийг дөрвөн хэсэг болгон хувааж (16 хэсэг) тус бүрийн зайд зохиолд тусгах санаа, үг хэллэгийг тэмдэглэжээ. Энэ нь Дөрвөн цаг бол хавар, зун, намар, өвөл гэсэн дөрвөн улирал, улирал бүр дөрвөн бадаг, нийт арван зургаан бадаг болохыг харуулж байгаа юм.
Үүнээс зөвхөн нэг улирлын жишээгээр үзвэл тойргийн (дээд) хэсэгт цэцэг төлжих шувуу ирэх, цас хайлах, хүүхэн(хүүхэд) хонь гэсэн хэллэгийг тэмдэглэснийг авар гэсэн хэсгийн агуулгатай харьцуулбал
Холхи нар ойртож хасын цас хайлахад
Хээрийн галуу айлчлан ирж гангар гунгар донгодоход
Хаяан дахь ишиг хурга майлалдан хөгжим нийлүүлнэ
Өлгийтэй бяцхан хүүхэд эцэг эхээ баясгана
гэж бичсэнтэй тохирч байна.Энэчлэн тойргийн 2-р (баруун) хэсэг нь Зун, 3-р (доод) хэсэг нь намар, 4-р (зүүн) хэсэг нь өвөл гэсэн хэсэгтэй тус тус таарч байгаа болно. Үүнээс үзэхэд Д.Нацагдорж зохиол бичих төлөвлөгөө бол санаандаа орсныг тэмдэглэсэн төдий бус харин зохиомж утга агуулгыг маш нарийн бодож боловсруулсны үндсэн дээр хийдэг урлах аргын нандин нууц байв.
Зохиогчийн Ламбагуайн нулимс богино өгүүллэгээс баатрын болон эд юмсын дүрийг үгээр дархлан бүтээдэг их зохиолчийн урлахуйн чадварыг давхар ажиглаж болно. Ламбагуайн нулимс өгүүллэгийн дээр иш татсан өгүүлбэрт Орчлонт ертөнцийг хоосон гэж хүрдийг бясалгаж , винайн ёсыг сахисан, Уран тачаангуйн хурц илдийг боловсруулахын эрдмийг судалсан, Улаан шарыг тунаруулсаар, цагаан харыг гялбуулсаар, Гандангийн наад хур уруу бууж ирмэгц, Баруун дамнуурчны шавартай гудамжнаас гарч ирэх нь гэж Лодон, Цэрэнлхам нарыг эсрэг тохиолдол сөрөг харьцуулалаар Д.Нацагдорж дүрслэн гаргажээ. Ийм гүнзгий утга хадгалсан уран харьцуулал зохиолчийн олон бүтээлд (Өвлийн хүйтэн, янагийн халуун,Цагаан сар ба хар нулимс, Үзэгдээгүй юм гэх мэт) бий нь уг дүрслэх зүйлийг улам тод товгор болгосон байна.
Зуны цагт баруун дамнуурчны таван гудамжны шавар хатаавч үл дарагдмаар гэхчлэн, Шувуун саарал, Хөдөө талын үзэсгэлэн, Хэлхээгүй сувд зэрэг бусад зохиолд оносон уран хэллэгээр нүдэнд харагдаж сэтгэлд хоногштол дүрсэлсэн нь зохиолчийн урлах эрдмийн чадал билээ. Ийшээ ширтэж, тийшээ гөлрөн үүнийг гайхаж, түүнийг бодсоор явтал олон морьтой хүмүүсийн дундуур нэгэн сайхан саарал морины толгой тэмүүлэн, ам нь ангалзаж, хоёр чих нь солбилзон үзэгдэхэд хэдийн миний хоёр нүд гэрэлтэн тусав. Нэг залуу хүүхэн жолоог дугтран зүтгүүлсээр гарч ирэх нь хувилгаан охин адил гэрэлтэй бас цог заль өнгөтэй жавхлантай нь түмэн баатар эрсийн боловч зүрхийг чичрүүлэн догдлуулж төв эрдэмтэн оюутны боловч сүнсийг холбилзуулан татна гэж Хөдөө талын үзэсгэлэн-д дүрсэлсэн нь өгүүлэлт шүлэг мэт сонстоно. Энэ зурвас дүрслэлээс харахад зохиолч аман болон бичгийн зохиолын баян сангаас үг нэг бүрийг утга учиртай уран дүрслэхийн үүднээс нарийн сонгож, чадамгай найруулсан нь тодорхой байна.
Д.Нацагдорж дэмий л тоочин нурших ба ятгалгаар хэлэхгүй, гагцхүү уран зохиолоор илэрхийлж, утгаар таниулах зарчмыг чанд баримталж уран яруу, товч тодорхой дүрийг бүтээж чаддаг байсан бөгөөд намтар түүхийг хэт нуршин сунжруулах, эсвэл болсон явдлыг хуурай тоочин өгүүлэх, сургамжлахыг бүх талаар цээрлэн зайлсхийдэг байлаа. Д.Нацагдоржийн зохиолд илүү үг, нуршуу өгүүлэмж нэгээхэн бээр ч үгүй юм. Д.Нацагдоржийн зохиолыг аман ба бичгийн зохиолын уламжлалд дулдуйдсан, ярианы хэлийг ашиглан бичсэн гэхчлэн зааглан ялгахад бэрх юм. Учир нь Д.Нацагдорж аль алины сор дээжийг авч өөрийн тогоондоо танигдашгүй болтол найруулан боловсруулдаг байжээ. Д.Нацагдоржийн хэл монголын сонгодог бичгийн хэл, ардын ярианы хэлний аль шимтэй сайхныг ингэж уламжлан шингээж, шинэтгэн хөгжүүлснээрээ монголын орчин үеийн утга зохиолын хэлний далай баян сан бүрэлдэн тогтоход үнэт хувь нэмэр болсон юм.
Монголын шинэ уран зохиол хэмээх мөрний эхэнд Д.Нацагдоржийн ундруулсан өгөөмөр цэнгэг урсгалтай баян булаг хэзээ ч ширгэшгүй оргилсоор байх нь дамжиггүй ээ. Чухам ингэж өсөхөөс сурсан үндсэн хэл орхиж болшгүй соёл-ынхоо уран яруу найруулахын эрдэмд чадамгай боловсрон их зохиолчийн ямарч бүтээлд ялангуяа өгүүллэгт нь шүлэглэх сэтгэхүй хурц илэрсэн байдаг юм. Богино өгүүллэгүүдийн энэ онцлогийг яруу найрагч В.Луговский ажиглаж Д.Нацагдоржийн зарим нэг өгүүллэг нь цор ганц тал хуудастай байдаг бөгөөд тийм өгүүллэг бол зохиолчийн үзсэн харсан зүйлээ агшин зуур татлан бичиж тэмдэглэсэн шүлгийн зохиол юм. Жишээ нь Өвлийн хүйтэн янагийн халуун гэдэг өгүүллэг бол өгүүлэлт шүлэг юм. Д.Нацагдорж ийн өгүүлэлт шүлэг нь зөвхөн зураглал таталбар төдий бус бие даасан шинжийг бүрнээ хадгалсан өвөрмөц хэлбэр бөгөөд бусад яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн зохиол, жүжгийн нэгэн адил уншигчийн сэтгэлийг хөвсөлзүүлэн татах чадвар баян байдаг билээ. Их зохиолчийн зарим бүтээлээс (Цэнхэрлэн харагдах, Учиртай гурван толгой зохиолын зарим шүлэг) өнгө гэрлийн солилцол , орон зайн алслалт илт мэдэгддэг бол цагийн урсгал хурд-ны хэм хэмжлийн нарийн мэдрэмж Шувуун саарал, Хөдөө талын үзэсгэлэн зэрэг зохиолоос нь ажиглагддаг билээ. Уншигчийн сэтгэлийг олон үе эзэгнэн дагуулна гэдэг зохиолчийн орчин цагийнхаа амьсгалыг яаж тусгаж, уран сайхны ямар нээлт
хийсэнтэй нь зайлшгүй холбогдоно. Урлагийн жинхэнэ сайн бүтээлийн үнэ цэнэ нь цаг хугацааны сорилтыг даван туулж, хойч үеийнхэнтэй ямагт шинэ сэргэг хэвээрээ учран золгох тавилантай байдаг.Унших тутам шинэ санаа, гүн утга, ур чадварын увидас нь нээгдсээр байдаг их зохиолчийн бүтээл туурвил уншигчдын гоозүйн таашаалд баттайяа нийцэж, шимтэн сонирхох олон асуултад нь өнөөдөр ч гэсэн чин үнэн хариу өгсөөр байна.
Д.Нацагдоржийн урлан бүтээх хөдөлмөрийн онцлог бол зохиолоос зохиолд байнгын эрэл хайгуул хийдэг байсанд оршино. Энэ нь их зохиолчийн монгол ардын аман яруу найраг, хуучны бичгийн зохиол, европийн болон орос зөвлөлт, дорно дахины сонгодог утга зохиолыг гүнзгий судалснаар уламжлах шинэчлэх ёсны амьд холбоог тогтоож чадсантай нь холбоотой юм.
Ерөөс Д.Нацагдоржийн уран бүтээл нь Монголын шинэ утга зохиолын үндсэн зарчмыг бий болгохын төлөө эрэл хайгуул байсан гэж бүхэлд нь нэгтгэн үнэлж болно. Хувьсгалт шинэ утга зохиол, түүний үндсэн зарчмын анхны үлгэр жишээг их зохиолч зохиол туурвилаараа үзүүлсэн гэж хэлж болно.
Д.Нацагдорж ийн бүтээлийн өргөн сэдэв, гүн агуулга, уран зохиомж,
яруу сэтгэлгээ, оновчтой дүрслэл тэргүүтэн нь орчин үеийн монголын утга зохиол урлагийн шинэ уламжлал болж, өнөөгийн уран бүтээлч залуу авьяастан нарын зохиолынхоо чанар чансааг хэмжих хэмжүүр, урлах эрдмийн шалгуур сургууль болж байна.
Д.Нацагдорж бол гандан бууршгүй яруу найраг, үргэлжилсэн үгийн зохиол, жүжгээрээ монголын орчин үеийн утга зохиолын үндсийг тавьж хожим хойчийн зохиолчдод үлгэр дууриал болж байгаагаараа зөвхөн манай орны төдийгүй дэлхийн уран сайхны соёлд хувь нэмэр оруулсан сод уран бүтээлч, яруу сайхны тэнгэрт мөнхөд гялалзах гэрэлт од мөн.
Тиймээс ч Д.Нацагдорж биеэ умартан өнгөрсөн үеэс монголын оюун санааны ирээдүй уруу гүүр барьж эхлэгчдийн нэг байжээ. Ард түмнийхээ уран бүтээлч суу билэгтний оргилын хувьд их найрагч зөвхөн та нарт төдийгүй бид бүхэнд, дэлхийн бүх утга зохиолд хамаатай юм (Утга зохиол, урлаг 1986 ¹47 ) гэж Башкирийн зохиолч Мустай Карим хэлсэн нь аргагүй үндэстэй юм.
Монголын ард түмний сод билэгт хүү Дашдоржийн Нацагдорж нийгэм, олон түмнийхээ үзэл санааны хувьсгалт өөрчлөлтийг гагцхүү суут зохиолчийн хувьд эрч далайцтай илэрхийлж чадсанд л түүний уран бүтээлийн давтагдашгүй чанар, урлах эрдмийн гайхамшиг, залгамж үедээ нөлөөлөх үлэмжийн их чадал, олон үеийн уншигчдыг эзэмдэн дагуулсаар байгаа увидас нь оршиж байна.
1974-1996
Д.Цэдэв
Эх сурвалж . arslan.blog.mn
Эрдэмтэд Б.Ринченгийн тухай
Эх орны хэл судлал бие даасан тогтолцоотой шинжлэх ухаан болж хөгжихөд уламжлалт хэл бичгийн ухааны мэдлэг, монгол судлалыг хөгжүүлэхэд гарамгай гавьяа байгуулсан Орос Зөвлөлтийн эрдэмтдийн судалгаа шинжилгээний онол арга барилыг төгөлдөр эзэмшсэн их хүн бол “Номун далай билгүүн номч Еншөөбү Бямбын Ринчен” юм”
Л.Болд /доктор, профессор/
Академич Б.Ринчен монгол утга соёлын дээжийг гадаад хэлээр нийтлүүлсэн болон тухайн үед хөрөнгөтөн гэгдэж байсан оронд номоо хэвлүүлэх байтугай харийн хүнтэй харилцах ч хязгаарлагдмал байсан нөхцөлд өөрийнх нь нэрлэснээр ардын билгэ болон бөө мөргөлийн утга соёлын дээжийг ХБНГУ-д хэвлүүлсэн нь түүнийг үзэл суртлын хашилтад оруулсан ч монгол соёлыг дэлхий дахинаа түгээхийг нөхцөлдүүлсэн гавьяат үйлс байлаа.
Х.Сампилдэндэв/Академич, доктор, профессор/
Академич Б.Ринчен бол эх хэлээ цэвэр ариун байлгах, бичиг үсэг, зөв бичих дүрэм, хэл найруулгаа боловсронгуй болгох талаар цаг ямагт анхааран, лекц яриа бүрдээ энэ талаар онцгойлон дурддаг байснаас гадна олон тооны үгүүлэл бичсэн нь бид бүхэнд үнэтэй сайхан сургамж болдог билээ.
Д.Төмөртогоо/Академич/
Б.Ринчен бол монголын соёл, шинжлэх ухаан, утга зохиол урлагийн салбарт өөрийн гэсэн хэзээ ч үл балрам зам мөрийг өөрийнхөөрөө гаргасан суут хүмүүн буюу нийгэм түүхийн цогц үзэгдэл юм.
С.Байгалсайхан /Доктор/
Л.Болд /доктор, профессор/
Академич Б.Ринчен монгол утга соёлын дээжийг гадаад хэлээр нийтлүүлсэн болон тухайн үед хөрөнгөтөн гэгдэж байсан оронд номоо хэвлүүлэх байтугай харийн хүнтэй харилцах ч хязгаарлагдмал байсан нөхцөлд өөрийнх нь нэрлэснээр ардын билгэ болон бөө мөргөлийн утга соёлын дээжийг ХБНГУ-д хэвлүүлсэн нь түүнийг үзэл суртлын хашилтад оруулсан ч монгол соёлыг дэлхий дахинаа түгээхийг нөхцөлдүүлсэн гавьяат үйлс байлаа.
Х.Сампилдэндэв/Академич, доктор, профессор/
Академич Б.Ринчен бол эх хэлээ цэвэр ариун байлгах, бичиг үсэг, зөв бичих дүрэм, хэл найруулгаа боловсронгуй болгох талаар цаг ямагт анхааран, лекц яриа бүрдээ энэ талаар онцгойлон дурддаг байснаас гадна олон тооны үгүүлэл бичсэн нь бид бүхэнд үнэтэй сайхан сургамж болдог билээ.
Д.Төмөртогоо/Академич/
Б.Ринчен бол монголын соёл, шинжлэх ухаан, утга зохиол урлагийн салбарт өөрийн гэсэн хэзээ ч үл балрам зам мөрийг өөрийнхөөрөө гаргасан суут хүмүүн буюу нийгэм түүхийн цогц үзэгдэл юм.
С.Байгалсайхан /Доктор/
Их эрдэмтний намтрын хуудаснаас
Б.Ринчен 1905 онд Хиагтын нутагт Бул Сарай хэмээх газар төржээ. Түүний төрж өссөн гэр бүл хуучны сэхээтэн албан хаагч бөгөөд бичиг соёлыг эрхэмлэн үздэг, орос хэлнийг чадамгай эзэмшсэн, хуучин уламжлал, ардын билгэ зүйг эрхэмлэн хүндэтгэдэг байсан нь балчир хүүд эртнээс нөлөөлжээ. Энэ тухайгаа хожим дурсаж “Долоон настайдаа монгол цагаан толгой заалгаж ном үздэг болсон билээ. Насан ахмад өвгөд эмгэдээс гайхалтай сайхан үлгэр тууль сонсч бага наснаас ардын аман зохиолын яруу сайханд бахдан дурладаг болсон билээ. Хөдөөний монголтой гэгддэг өтгөс өвгөдийн бичгийн хэлд амжилттай сурч байгаад хүүхэд мэт баясч ардын хэлний шимтэй, амттайг нь бахдах сэтгэл төрүүлэн утгын өвгөний тулдаг үгийн таягийн чухал болохыг сануулж улс хэлтэн бүгдийн утга зохиолыг эрхэмлэн үзэхийг заан сургадаг байж билээ ” гэжээ. Ингэж түүнд тусласан монголтой гэгддэг Амгалан занги гэгч байжээ.
Ардын хувьсгалын ялалтын дараагаар Алтанбулагийн дунд сургуульд суралцаж байхдаа Их жанжин Д.Сүхбаатартай санамсаргүй тохиолджээ. Их жанжинд сургуулийн сурагч/дараах шатны сургуулийг хэлсэн бололтой/ эмч болох тухайгаа хэлэхэд “Европ буюу монголын өвчин гэж байдаггүй юм. Бид баруун европоос эмч урьж авчирч болно. Харин манай ард түмний ёс заншил, сэтгэл санааг сайн мэдээд эх орныг минь хоцрогдмол байдлаас гаргаж шинэ соёл бүтээн байгуулах мэргэжилтнийг олж урьж чадахгүй. Чи явж орос нөхөддөө очиж эрдэм сурч ир” гэж хэлснийг сэтгэл санаандаа бат тогтоон авсан нь эх орон, ард түмэндээ хүчин зүтгэх замаа тодотгон, мэргэжлээ сонгоход нь тусласан сайхан учрал болжээ. Б.Ринчен эхлээд дунд сургуульд суралцаж ,дараа нь ЗХУ-ын Ленинград хотын Дорно дахины судлалын их сургуулийн буриад, халимаг, монгол судлалын ангид суралцаж төгсчээ. Энд суралцаж байхдаа монголч эрдэмтэн Б.Я.Владимирцов болон энэтхэг, хятад судлаач С.Ольденбург,М.Алексеев, түүхч, академич Б.Бартольд зэрэг олон алдартай эрдэмтдээр ном заалгаж, хэл бичиг, уран зохиол, ардын аман зохиол, угсаатны зүйн талаар шамдан оролдож ирээдүйн судалгаа, шинжилгээний ажлаа эхэлсэн байна.
Их эрдэмтэн Б.Ринченгийн эрдэм шинжилгээний ажлын гол нь монгол бичиг үсгийн түүх, монгол хэлний шинжлэлийн салбарт хамаарах бөгөөд “Монгол хэл бичгийг эвдэн гутаахтай тэмцэн тулах цаг ирсэн биш үү”/1934 он/, “Монгол үсгээр Европ зүгийн гадаад үгийг зөв бичих тухай” /1936 он/, “Үгийн утгын учир” /1950 он/, “Бичиг үсгээ боловсронгуй болгох хэрэгтэй” /1957 он/ зэрэг өгүүллүүд, “Монгол бичгийн хэлний зүй” /дөрвөн боть/, “Монгол ардын нутгийн аялгуу” угсаатны зүйн атлас /1981 он/ зэрэг дорвилог бүтээлүүд нь үүнийг илтгэж байна. Түүний зэрэгцээ монгол ардын аман зохиолыг сурвалжлан тэмдэглэх, эмхлэн боловсруулах, хэвлэн нийтлэх талаар үр бүтээлтэй ажиллаж олон арван бүтээл туурвиж хуучны утга зохиолын судлалд их хувь нэмэр оруулсан юм. Б.Ринчен хэлний шинжлэлтэн, аман зохиол, угсаатны судлаач төдийгүй монгоын орчин үеийн уран зохиолын судлал шүүмжлэлийг хөгжүүлэхэд ихээхэн хүчин чармайлт гаргасан хүн юм.
Б.Ринченгийн уран бүтээлийн ид цэцэглэлтийн үе нь 1940-1970-аад оны үед хамаарагддаг. Энэ үед Б.Ринчен яруу найраг, үргэлжилсэн үг, кино зохиолын олон төрөл зүйлээр туурвин бичиж манай уран зохиолын хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан юм. “Цогт тайж” кино зохиол, “Үүрийн туяа” роман, “Заан залуудай”, “Нүүдэл”,”Шүхэрч Буниа”,”Сандо амбан”,” Нууцыг задруулсан захиа”,”Гүнж” гэх мэт түүхэн баримтат уран зохиолын бүтээл нь түүний цогт эх оронч шинж чанарыг давхар илтгэдэг юм.
“Б.Ринчен бол Монгол Улсын сэргэн мандлын онцлог үе ХХ зууны соёл, шинжлэх ухаан, утга зохиол, түүх, сэтгүүл зүйн хөгжилд том хувь нэмэр оруулсан соён гэгээрүүлэгч, суун хүн мөн” гэж Академич, доктор, профессор Х.Сампилдэндэв Билгүүн номч Б.Ринченгийн 100 жилийн ойн ёслол дээр хэллээ.
Ардын хувьсгалын ялалтын дараагаар Алтанбулагийн дунд сургуульд суралцаж байхдаа Их жанжин Д.Сүхбаатартай санамсаргүй тохиолджээ. Их жанжинд сургуулийн сурагч/дараах шатны сургуулийг хэлсэн бололтой/ эмч болох тухайгаа хэлэхэд “Европ буюу монголын өвчин гэж байдаггүй юм. Бид баруун европоос эмч урьж авчирч болно. Харин манай ард түмний ёс заншил, сэтгэл санааг сайн мэдээд эх орныг минь хоцрогдмол байдлаас гаргаж шинэ соёл бүтээн байгуулах мэргэжилтнийг олж урьж чадахгүй. Чи явж орос нөхөддөө очиж эрдэм сурч ир” гэж хэлснийг сэтгэл санаандаа бат тогтоон авсан нь эх орон, ард түмэндээ хүчин зүтгэх замаа тодотгон, мэргэжлээ сонгоход нь тусласан сайхан учрал болжээ. Б.Ринчен эхлээд дунд сургуульд суралцаж ,дараа нь ЗХУ-ын Ленинград хотын Дорно дахины судлалын их сургуулийн буриад, халимаг, монгол судлалын ангид суралцаж төгсчээ. Энд суралцаж байхдаа монголч эрдэмтэн Б.Я.Владимирцов болон энэтхэг, хятад судлаач С.Ольденбург,М.Алексеев, түүхч, академич Б.Бартольд зэрэг олон алдартай эрдэмтдээр ном заалгаж, хэл бичиг, уран зохиол, ардын аман зохиол, угсаатны зүйн талаар шамдан оролдож ирээдүйн судалгаа, шинжилгээний ажлаа эхэлсэн байна.
Их эрдэмтэн Б.Ринченгийн эрдэм шинжилгээний ажлын гол нь монгол бичиг үсгийн түүх, монгол хэлний шинжлэлийн салбарт хамаарах бөгөөд “Монгол хэл бичгийг эвдэн гутаахтай тэмцэн тулах цаг ирсэн биш үү”/1934 он/, “Монгол үсгээр Европ зүгийн гадаад үгийг зөв бичих тухай” /1936 он/, “Үгийн утгын учир” /1950 он/, “Бичиг үсгээ боловсронгуй болгох хэрэгтэй” /1957 он/ зэрэг өгүүллүүд, “Монгол бичгийн хэлний зүй” /дөрвөн боть/, “Монгол ардын нутгийн аялгуу” угсаатны зүйн атлас /1981 он/ зэрэг дорвилог бүтээлүүд нь үүнийг илтгэж байна. Түүний зэрэгцээ монгол ардын аман зохиолыг сурвалжлан тэмдэглэх, эмхлэн боловсруулах, хэвлэн нийтлэх талаар үр бүтээлтэй ажиллаж олон арван бүтээл туурвиж хуучны утга зохиолын судлалд их хувь нэмэр оруулсан юм. Б.Ринчен хэлний шинжлэлтэн, аман зохиол, угсаатны судлаач төдийгүй монгоын орчин үеийн уран зохиолын судлал шүүмжлэлийг хөгжүүлэхэд ихээхэн хүчин чармайлт гаргасан хүн юм.
Б.Ринченгийн уран бүтээлийн ид цэцэглэлтийн үе нь 1940-1970-аад оны үед хамаарагддаг. Энэ үед Б.Ринчен яруу найраг, үргэлжилсэн үг, кино зохиолын олон төрөл зүйлээр туурвин бичиж манай уран зохиолын хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан юм. “Цогт тайж” кино зохиол, “Үүрийн туяа” роман, “Заан залуудай”, “Нүүдэл”,”Шүхэрч Буниа”,”Сандо амбан”,” Нууцыг задруулсан захиа”,”Гүнж” гэх мэт түүхэн баримтат уран зохиолын бүтээл нь түүний цогт эх оронч шинж чанарыг давхар илтгэдэг юм.
“Б.Ринчен бол Монгол Улсын сэргэн мандлын онцлог үе ХХ зууны соёл, шинжлэх ухаан, утга зохиол, түүх, сэтгүүл зүйн хөгжилд том хувь нэмэр оруулсан соён гэгээрүүлэгч, суун хүн мөн” гэж Академич, доктор, профессор Х.Сампилдэндэв Билгүүн номч Б.Ринченгийн 100 жилийн ойн ёслол дээр хэллээ.
Домог болон мөнхөрсөн доктор Бямбын Ринчен
Мэндэлсний нь 100 жилийн ойд
http://itgel.blog.mn/?p=32
Их эрдэмтэн Бямбын Ринченгийн тухай домог түүх, хууч яриаг сонсч би өсчээ. Миний сонссон анхны явган яриа гэвэл “Ринчен Бимбаев гуай моторт дугуйгаа унаад төв гудамжаар явж байж гэнэ. Тэгтэл замын цагдаа шүгэлдэж зогсоогоод “Та яагаад төв замаар ингэж яваа юм бэ гэж асуухад нь “Алив хүү минь, энэ ар тал руу хар даа, юу гарч байна вэ?” гэж асуужээ. “Утаа гарч байна” гэж тэр цагдааг хэлэхэд нь “За тэгвэл би явъя даа” гээд хээв нэг яваад өгчээ” гэсэн яриа байдаг. Үнэндээ моторт хөлөг л бол хаагуурч явж болно гээ биз дээ гэсэн санааг хэлжээ. Өнөөх байнга унаж явдаг моторт дугуйгаа нэг удаа алдчихаад “Уг нь ар талд нь хонины сүүл зүүчихсэн бол ингэхгүй л байж дээ” хэмээн халагласан ч гэж яригдана.”Монгол Улсын шинэ Төрийн дуулалын утга агуулгыг Төв хороо, Засгийн газраар хэлэлцэж байх үед “Халх монголчууд хамаг дэлхийн улс орнуудттай…” гэсэн үгийн талаар доктор Б.Ринчен ёжилж, “Цэдэнбал дарга аа, хоёулаа гарах уу даа. Энэ дуунд чинь дөрвөд, буриад гэсэн үг алга” хэмээн хэлж, засуулж байсан” ч гэх шиг, гадаадын олон жуулчид ирэхэд зочид буудлынх нь үүдийг цэвэрлэж байсан өвгөн олон янзын хэлээр тэдэнтэй мэндэлж, зарим нэгийг нь аашилж загнаж байсан гэнэ гээд л түүний тухай эх адаггүй олон хууч яриа ард түмний дунд түгэн тархжээ. Зарим нэг нь зохиомол ч байж мэднэ. Гэхдээ л ямар нэгн хэмжээгээр түүний тухай явган яриа нь тухайн нийгмийн байдлыг ёжлон шүүмжилсэн агуулгатай байдгаараа онцлог юм. АНУ-ын дэд Ерөнхийлөгч Х.Уэльс 1944 онд Монгол Улсад ирэхдээ музейн тайлбар хийж байсан Ринчен гуайн англи хэл, түүхийн мэдлэгийг шагшин магтаад “Танд үүнээс арай дээр ажил олдоогүй юм уу?” гэж асуусан гэдэг.
Хорьдугаар зууны монгол хэл шинжлэлийн ухааны бахдам гайхамшигт эрдэмтдийн дотор Б.Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн нарыг ямагт хослон дурдаж, орчин цагийн монгол хэл шинжлэлийн тулгуур багана хэмээн хүндэтгэн үзсээр ирсэн билээ. Тэдний нас бие, намтар түүх ойролцоо байсан бөгөөд хэл шинжлэлийн салбарт маргаан мэтгэлцээнийг шинжлэх ухааны үндэс суурьтай өрнүүлэн хөгжүүлсэн түүхэн гавьяатай билээ. Тэд 1920-иод оноос уран бүтээлээ туурвиж эхлэн, ЗХУ-д эрдэм боловсрол эзэмшиж, Монголын зохиолчдын эвлэлийг хамтран байгуулж, 1930-аад оны хэлмэгдэлд хүртэл адилхан өртөж, шоронгоос гараад “Үнэн” сонинд хамт ажиллаж, Шинжлэх ухааны академийн анхны гишүүн болцгоож, насан эцэстлээ монгол хэл бичгийн шинжлэх ухааны төлөө зүтгэж явсан хүмүүс юм.Харамсалтай нь зарим нэгэн хүмүүс тэдний хооронд яс хаяж, төр, засгийн төвшинд хүртэл маргалдуулахыг эрхэмлэж байлаа. Хатуу хөтүү цагийн аясыг хэдийнээс мэдэх хойно тэд нар гадна өнгөн дээрээ эв түнжин “муу” байгаа мэт дүр төрхийг үзүүлсэн ч дотроо бие биенээ хүндэтгэдэг улсууд байсан юм.
“Үнэн” сонины 1977 оны нэгэн дугаарт “Доктор Б.Ринчен нас нөгчив” гэсэн гуравхан өгүүлбэртэй эмгэнэлийн мэдээ хамгийн арын нүүрний доод өнцөгт гарсан байж билээ. Уг нь Төрийн шагнал хүртсэн хүн насан өөд болоход төвийн хэвлэл мэдээллээр арай өөр маягтаар ханддаг байсныг зах зухаас нь мэдэхийн хувьд “Төв хороо мэдэж байгаа юм байлгүй дээ” хэмээн бодсоор өнгөрч билээ. Хожуу үеийн хүүхдүүд юмны нарийн учрыг яахан мэдэх билээ. Энэ үүднээс их эрдэмтний амьдрал үйл ажиллагааны тухай жирийн уншигчиддаа хүргэхийг эрхэм болголоо.
Г.Энхбаатар
http://itgel.blog.mn/?p=32
Их эрдэмтэн Бямбын Ринченгийн тухай домог түүх, хууч яриаг сонсч би өсчээ. Миний сонссон анхны явган яриа гэвэл “Ринчен Бимбаев гуай моторт дугуйгаа унаад төв гудамжаар явж байж гэнэ. Тэгтэл замын цагдаа шүгэлдэж зогсоогоод “Та яагаад төв замаар ингэж яваа юм бэ гэж асуухад нь “Алив хүү минь, энэ ар тал руу хар даа, юу гарч байна вэ?” гэж асуужээ. “Утаа гарч байна” гэж тэр цагдааг хэлэхэд нь “За тэгвэл би явъя даа” гээд хээв нэг яваад өгчээ” гэсэн яриа байдаг. Үнэндээ моторт хөлөг л бол хаагуурч явж болно гээ биз дээ гэсэн санааг хэлжээ. Өнөөх байнга унаж явдаг моторт дугуйгаа нэг удаа алдчихаад “Уг нь ар талд нь хонины сүүл зүүчихсэн бол ингэхгүй л байж дээ” хэмээн халагласан ч гэж яригдана.”Монгол Улсын шинэ Төрийн дуулалын утга агуулгыг Төв хороо, Засгийн газраар хэлэлцэж байх үед “Халх монголчууд хамаг дэлхийн улс орнуудттай…” гэсэн үгийн талаар доктор Б.Ринчен ёжилж, “Цэдэнбал дарга аа, хоёулаа гарах уу даа. Энэ дуунд чинь дөрвөд, буриад гэсэн үг алга” хэмээн хэлж, засуулж байсан” ч гэх шиг, гадаадын олон жуулчид ирэхэд зочид буудлынх нь үүдийг цэвэрлэж байсан өвгөн олон янзын хэлээр тэдэнтэй мэндэлж, зарим нэгийг нь аашилж загнаж байсан гэнэ гээд л түүний тухай эх адаггүй олон хууч яриа ард түмний дунд түгэн тархжээ. Зарим нэг нь зохиомол ч байж мэднэ. Гэхдээ л ямар нэгн хэмжээгээр түүний тухай явган яриа нь тухайн нийгмийн байдлыг ёжлон шүүмжилсэн агуулгатай байдгаараа онцлог юм. АНУ-ын дэд Ерөнхийлөгч Х.Уэльс 1944 онд Монгол Улсад ирэхдээ музейн тайлбар хийж байсан Ринчен гуайн англи хэл, түүхийн мэдлэгийг шагшин магтаад “Танд үүнээс арай дээр ажил олдоогүй юм уу?” гэж асуусан гэдэг.
Хорьдугаар зууны монгол хэл шинжлэлийн ухааны бахдам гайхамшигт эрдэмтдийн дотор Б.Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн нарыг ямагт хослон дурдаж, орчин цагийн монгол хэл шинжлэлийн тулгуур багана хэмээн хүндэтгэн үзсээр ирсэн билээ. Тэдний нас бие, намтар түүх ойролцоо байсан бөгөөд хэл шинжлэлийн салбарт маргаан мэтгэлцээнийг шинжлэх ухааны үндэс суурьтай өрнүүлэн хөгжүүлсэн түүхэн гавьяатай билээ. Тэд 1920-иод оноос уран бүтээлээ туурвиж эхлэн, ЗХУ-д эрдэм боловсрол эзэмшиж, Монголын зохиолчдын эвлэлийг хамтран байгуулж, 1930-аад оны хэлмэгдэлд хүртэл адилхан өртөж, шоронгоос гараад “Үнэн” сонинд хамт ажиллаж, Шинжлэх ухааны академийн анхны гишүүн болцгоож, насан эцэстлээ монгол хэл бичгийн шинжлэх ухааны төлөө зүтгэж явсан хүмүүс юм.Харамсалтай нь зарим нэгэн хүмүүс тэдний хооронд яс хаяж, төр, засгийн төвшинд хүртэл маргалдуулахыг эрхэмлэж байлаа. Хатуу хөтүү цагийн аясыг хэдийнээс мэдэх хойно тэд нар гадна өнгөн дээрээ эв түнжин “муу” байгаа мэт дүр төрхийг үзүүлсэн ч дотроо бие биенээ хүндэтгэдэг улсууд байсан юм.
“Үнэн” сонины 1977 оны нэгэн дугаарт “Доктор Б.Ринчен нас нөгчив” гэсэн гуравхан өгүүлбэртэй эмгэнэлийн мэдээ хамгийн арын нүүрний доод өнцөгт гарсан байж билээ. Уг нь Төрийн шагнал хүртсэн хүн насан өөд болоход төвийн хэвлэл мэдээллээр арай өөр маягтаар ханддаг байсныг зах зухаас нь мэдэхийн хувьд “Төв хороо мэдэж байгаа юм байлгүй дээ” хэмээн бодсоор өнгөрч билээ. Хожуу үеийн хүүхдүүд юмны нарийн учрыг яахан мэдэх билээ. Энэ үүднээс их эрдэмтний амьдрал үйл ажиллагааны тухай жирийн уншигчиддаа хүргэхийг эрхэм болголоо.
Г.Энхбаатар
Д.Нямсүрэн. Цаг болж нөгцөл бүрдэхэд
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Өнгийн цэцэг навч дэлгэрнэ
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Өлийн өвс ургамал хагдарна
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Чи бидэн дурлалцана
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Чи бидэн хагацалднам аа
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Цас бороо холилдон орно
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Тэнгэрийн хаяа гийж
Сүм дуганын орой гялалзнам
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Шар сүмд хөхөө үүрээ засна
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Цагаан олбиуд өндгий нь сорно
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Сахил дээгүүр оготнойд гүйлдэнэ
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Цуулдсаар тэднийг цохиж алнам
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Шанаган хорхой хийлийн цар болно
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Шалбаагны мэлхий лимбэний хослол болно
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Шавь Содномнамжил Баруун-зуугийн хамба болно
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Шамбалын орноо сууж шүлэг бичихээр би явнаа ...
Өнгийн цэцэг навч дэлгэрнэ
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Өлийн өвс ургамал хагдарна
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Чи бидэн дурлалцана
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Чи бидэн хагацалднам аа
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Цас бороо холилдон орно
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Тэнгэрийн хаяа гийж
Сүм дуганын орой гялалзнам
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Шар сүмд хөхөө үүрээ засна
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Цагаан олбиуд өндгий нь сорно
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Сахил дээгүүр оготнойд гүйлдэнэ
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Цуулдсаар тэднийг цохиж алнам
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Шанаган хорхой хийлийн цар болно
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Шалбаагны мэлхий лимбэний хослол болно
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Шавь Содномнамжил Баруун-зуугийн хамба болно
Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд
Шамбалын орноо сууж шүлэг бичихээр би явнаа ...
Д.Нямсүрэн. Би цас болно
Буй биеэрээ би цас болно
Бүрхсэн их цас болно
Бүүр том хот тосгодыг ч
Бүгдийг хучсан цас болно
Гуу жалга дүүрэн цас болно
Гуниг зовлонг дарсан цас болно
Гуйлгачин ядууг умдаалсан цас болно
Гурвалсан морьд шиг галт тэрэгний
Дуун дохио дун бүрээ цас болно
Хамаг биеэрээ би цас болно
Хавирган сарны сэвэлзээнд
Хашаан доторх хэцэн дээр
Хяруулж сувдарсан цас болно
Хамгийн эхлээд би чинийхээ
Хатаахаар салхинд өлгөж тавьсан
Хавчаартай хөөрхөн нэг “алаг шувууг”
Хамгаас нуун далдлах цас болно
Хайрлаж дурлаж явсан
Он цаг минь цас болно
Хандмаагаас ирсэн захиа
Хөх-нуурын шүлгүүд минь ч цас болно
Энэ биеэрээ би цас болно
Их үс гэзэг шигээ цас болно
Эргэж төрөхдөө би цас болно
Эрээнцавынхаа л цас болно
Эцэст нь чамдаа гишгүүлж дагтаршсаар
Энгэрийн бэлд тавьсан
Эрдэнийн гурвалжин чулууны
Эрхин цагаан судалд шингэнэ
Тэргүүний минь үс тэр цагт үсэг болж
Тэнгэрийн орноо билиг болон одно
Цагийн жамаар гэзэг минь аясхан бударч
“Цагаан шүхэрт” ном болно...
Бүрхсэн их цас болно
Бүүр том хот тосгодыг ч
Бүгдийг хучсан цас болно
Гуу жалга дүүрэн цас болно
Гуниг зовлонг дарсан цас болно
Гуйлгачин ядууг умдаалсан цас болно
Гурвалсан морьд шиг галт тэрэгний
Дуун дохио дун бүрээ цас болно
Хамаг биеэрээ би цас болно
Хавирган сарны сэвэлзээнд
Хашаан доторх хэцэн дээр
Хяруулж сувдарсан цас болно
Хамгийн эхлээд би чинийхээ
Хатаахаар салхинд өлгөж тавьсан
Хавчаартай хөөрхөн нэг “алаг шувууг”
Хамгаас нуун далдлах цас болно
Хайрлаж дурлаж явсан
Он цаг минь цас болно
Хандмаагаас ирсэн захиа
Хөх-нуурын шүлгүүд минь ч цас болно
Энэ биеэрээ би цас болно
Их үс гэзэг шигээ цас болно
Эргэж төрөхдөө би цас болно
Эрээнцавынхаа л цас болно
Эцэст нь чамдаа гишгүүлж дагтаршсаар
Энгэрийн бэлд тавьсан
Эрдэнийн гурвалжин чулууны
Эрхин цагаан судалд шингэнэ
Тэргүүний минь үс тэр цагт үсэг болж
Тэнгэрийн орноо билиг болон одно
Цагийн жамаар гэзэг минь аясхан бударч
“Цагаан шүхэрт” ном болно...
Д.Нямсүрэн. * * *
Өвлийн гол усныхаа эгшиглэн цагаан дунг сонсмуй
Өврөөс сэрэх янагийн минь хөмсөг алтан хараацай шиг нисмүй
Өглөөний тунгалаг, мөнгөн талынхаа дууллыг чагнамуй
Өврөөс сэрэх янагийн минь сормуус алтан хийл шиг харагдмуй
Өргөн нуга хөндий ян тас хөлдөх нь зүүрмэг үүрээр дуулдмуй
Өврөөс төөнөх янагийн минь хоёр шувуу зүүд үргээмүй
Үүнгүйгээр байх аргагүй байгалийн симфони нойр хулжаамуй
Өврөөс долгилох янагийн минь хөл өвдгөн дээгүүр урсмуй
Өндөр хөх огторгуйд цалин цавцгар уулс хангинан янгинамуй
Өврөөс сэрэх янагийн минь царай тэргэл саранг чимэмүй
Үүрийн улбар туяанд шөнийн бүрэнхий лаа шиг асмуй
Өврөөс мишээх янагийн минь нүд алтан тугал шиг сэрмүй
Үймэг бүймэг оргиод тэнгэр бид хоёр дүнсиймүй
Өврөөс өндийх янагийн минь гэзэг алтан бороогоор асгармуй
Үелзэх цэнхэр гялбаа хаялж одод зурс зурсхийн цахилмуй
Өврөөс өндийх янагийн минь үс алтан алмазаар эсгэмүй
Өмнөдийн салхи, шил хөндийгөөр исгэрэн лимбэдмүй
Өврөөс эхнэр босох нь алтан гөрөөс мэтүй
Үүлс хяраалж тэнгэрийн заадсаар сүйх тэрэг одмуй
Өврөөс эхнэр босох нь наран сарны завсар мэтүй
Өвлийн тэргүүн сарын шинийн хоёрны саран үзэгдэх нь
Өргөний голын мөсөн дээр ээмэг унах шиг цангинамуй
Суль өвс мандолины утас шиг жингэнэн чулууг гуядлахуйд
Чухамхүү миний янагийн хоолой алтан ятгаар эгшиглэмүй
Үүлний энэ байдал цаст цагаан зургийг үзүүлмүй
Өнөд тэр нь миний чиний орчих хязгаар болой
Үүдний довжоон дээгүүр цан мөсний яруу дуун гармуй
Өнгөрсөн хийгээд өнөөдрийн тухай юуг би бодмуй
Өврөөс эхнэр босох нь алтан бугын гүйдэлтэй ...
Гүйгүүл холын зэрэглээ хуучир хөгжим шиг долгилмуй
Гүнд цэцэгс шөнөд дэлгэрэх нь чиний биеийн галбир буюу
Ай миний нутгаа зорих зам дээр шаргачин зогсох нь
Алтанхан шанз мэт ээ, Ай Нан-аа эгч минь!
Гурвуулаа байлаа гэж Мэнд-Ооёо, Нямсүрэн хоёр дуулмуй
Гурван марал од тэнгэрт зэрэгцэн оршихын билгэдэл юу вэ?
Гүйгээд очмоор Наранбулагийн жаахан Хандмаа минь дээ
“Гүнгийн зуугийн гэгээний алтан сургаалийг” би л “зохиосон” юм шүү дээ
Гүйцээгээгүй орохисон учраас Дашбалбар дүү минь алга болсон юм даа
Бодоод байхнээ би хаднаас ч хатуу чийг ч үгүй болж дээ
Болжмор, болжморуудад нулимсаа бэх бэхээр нь өгчихсөн
Нарт энэ ертөнц дээр хоёрхон юмыг авч үлдлээ би,
Надаас өөр хэн ч бичихгүй шүлэг, хэн ч үнсэхгүй уруул
2001. 11. 17
Өвлийн тэргүүн сарын шинийн хоёрон
Өврөөс сэрэх янагийн минь хөмсөг алтан хараацай шиг нисмүй
Өглөөний тунгалаг, мөнгөн талынхаа дууллыг чагнамуй
Өврөөс сэрэх янагийн минь сормуус алтан хийл шиг харагдмуй
Өргөн нуга хөндий ян тас хөлдөх нь зүүрмэг үүрээр дуулдмуй
Өврөөс төөнөх янагийн минь хоёр шувуу зүүд үргээмүй
Үүнгүйгээр байх аргагүй байгалийн симфони нойр хулжаамуй
Өврөөс долгилох янагийн минь хөл өвдгөн дээгүүр урсмуй
Өндөр хөх огторгуйд цалин цавцгар уулс хангинан янгинамуй
Өврөөс сэрэх янагийн минь царай тэргэл саранг чимэмүй
Үүрийн улбар туяанд шөнийн бүрэнхий лаа шиг асмуй
Өврөөс мишээх янагийн минь нүд алтан тугал шиг сэрмүй
Үймэг бүймэг оргиод тэнгэр бид хоёр дүнсиймүй
Өврөөс өндийх янагийн минь гэзэг алтан бороогоор асгармуй
Үелзэх цэнхэр гялбаа хаялж одод зурс зурсхийн цахилмуй
Өврөөс өндийх янагийн минь үс алтан алмазаар эсгэмүй
Өмнөдийн салхи, шил хөндийгөөр исгэрэн лимбэдмүй
Өврөөс эхнэр босох нь алтан гөрөөс мэтүй
Үүлс хяраалж тэнгэрийн заадсаар сүйх тэрэг одмуй
Өврөөс эхнэр босох нь наран сарны завсар мэтүй
Өвлийн тэргүүн сарын шинийн хоёрны саран үзэгдэх нь
Өргөний голын мөсөн дээр ээмэг унах шиг цангинамуй
Суль өвс мандолины утас шиг жингэнэн чулууг гуядлахуйд
Чухамхүү миний янагийн хоолой алтан ятгаар эгшиглэмүй
Үүлний энэ байдал цаст цагаан зургийг үзүүлмүй
Өнөд тэр нь миний чиний орчих хязгаар болой
Үүдний довжоон дээгүүр цан мөсний яруу дуун гармуй
Өнгөрсөн хийгээд өнөөдрийн тухай юуг би бодмуй
Өврөөс эхнэр босох нь алтан бугын гүйдэлтэй ...
Гүйгүүл холын зэрэглээ хуучир хөгжим шиг долгилмуй
Гүнд цэцэгс шөнөд дэлгэрэх нь чиний биеийн галбир буюу
Ай миний нутгаа зорих зам дээр шаргачин зогсох нь
Алтанхан шанз мэт ээ, Ай Нан-аа эгч минь!
Гурвуулаа байлаа гэж Мэнд-Ооёо, Нямсүрэн хоёр дуулмуй
Гурван марал од тэнгэрт зэрэгцэн оршихын билгэдэл юу вэ?
Гүйгээд очмоор Наранбулагийн жаахан Хандмаа минь дээ
“Гүнгийн зуугийн гэгээний алтан сургаалийг” би л “зохиосон” юм шүү дээ
Гүйцээгээгүй орохисон учраас Дашбалбар дүү минь алга болсон юм даа
Бодоод байхнээ би хаднаас ч хатуу чийг ч үгүй болж дээ
Болжмор, болжморуудад нулимсаа бэх бэхээр нь өгчихсөн
Нарт энэ ертөнц дээр хоёрхон юмыг авч үлдлээ би,
Надаас өөр хэн ч бичихгүй шүлэг, хэн ч үнсэхгүй уруул
2001. 11. 17
Өвлийн тэргүүн сарын шинийн хоёрон
Д.Нямсүрэн. Сарны цагаан үүлс
Сар өдрөөр намайг яваад ирэхэд
Санаж л суусан биз ээ амраг минь
Санчигны минь цагаан үсийг хараад
Санаа алдсан нь хэд ч юм билээ дээ
Өвөр дээр чинь эрхлэлгүй төсөөрч
Өнө их удсан байж магадгүй ээ би
Үүрийн шувууд шулганалдахын урьдхан
Өнөөх л яруу найрагтайгаа нөхцөхөөр
Хадсан бухал налаад зогссон бүсгүйчүүл
Халанга нүдээрээ намайг бишгүй л өдсөндөг
Харин тэндээс буцахдаа шанхандаа өвсгүй
Мөрөөдөмтгий харцаараа чамайг хайрласаан
Хуурайхан салхинд ороолдсон халимаганд минь
Хурмастаас илгээсэн хэсэгхэн цас бий
Мөндрийн зурвас дайрсан тэр л үсийг минь
Мөнгөн бэлзэгний оронд хуруундаа ороогоорой
Янзага эхээсээ төөрсөн манан дотор
Ямагт түүнтэй цуг байсаан би
Янаг чамайгаа хүлээлгэсэн олон шөнүүд минь
Ялгуум талаа дуулсан хайранд шингэсээн
Оготор бошинзтой гүйж явсан нас тань
Оддын тэртээд л байх шиг санагдах юм
Цагаан цамцаа дэрвүүлэн би ч гэсэн бас
Сарны цагаан үүлсийн тэнд очсон байлгүй
Санаж л суусан биз ээ амраг минь
Санчигны минь цагаан үсийг хараад
Санаа алдсан нь хэд ч юм билээ дээ
Өвөр дээр чинь эрхлэлгүй төсөөрч
Өнө их удсан байж магадгүй ээ би
Үүрийн шувууд шулганалдахын урьдхан
Өнөөх л яруу найрагтайгаа нөхцөхөөр
Хадсан бухал налаад зогссон бүсгүйчүүл
Халанга нүдээрээ намайг бишгүй л өдсөндөг
Харин тэндээс буцахдаа шанхандаа өвсгүй
Мөрөөдөмтгий харцаараа чамайг хайрласаан
Хуурайхан салхинд ороолдсон халимаганд минь
Хурмастаас илгээсэн хэсэгхэн цас бий
Мөндрийн зурвас дайрсан тэр л үсийг минь
Мөнгөн бэлзэгний оронд хуруундаа ороогоорой
Янзага эхээсээ төөрсөн манан дотор
Ямагт түүнтэй цуг байсаан би
Янаг чамайгаа хүлээлгэсэн олон шөнүүд минь
Ялгуум талаа дуулсан хайранд шингэсээн
Оготор бошинзтой гүйж явсан нас тань
Оддын тэртээд л байх шиг санагдах юм
Цагаан цамцаа дэрвүүлэн би ч гэсэн бас
Сарны цагаан үүлсийн тэнд очсон байлгүй
Д.Нямсүрэн. Үгүйллийн дуу
/Реквием/
О.Дашбалбарт
Ар цармын хайлаасанд
Алаг шаазгай шагширлаа
Аймаг явсан хойгуур
Дүү минь ирээгүй байгаа
“Алтан Богдын шилд
Алтан гургалдай жиргэнэ”
Алтан гургалдайн хоолойд
Нуугдсийм биш байгаа
Шамбалын орны үүдээр
Шаргал туяа татлаа
Шандат цайдмаа орхисон
Шавь минь биш байгаа
“Шар хадны дээгүүр
Шар солонго татлаа”
Зэв үгэнд намнуулсан
Зээрэн дүү минь биш байгаа
Шархтай шархгүй гөрөөс ба хүн
Дүү чи бидэн хоёроо гэж ...
1999.11.1
О.Дашбалбарт
Ар цармын хайлаасанд
Алаг шаазгай шагширлаа
Аймаг явсан хойгуур
Дүү минь ирээгүй байгаа
“Алтан Богдын шилд
Алтан гургалдай жиргэнэ”
Алтан гургалдайн хоолойд
Нуугдсийм биш байгаа
Шамбалын орны үүдээр
Шаргал туяа татлаа
Шандат цайдмаа орхисон
Шавь минь биш байгаа
“Шар хадны дээгүүр
Шар солонго татлаа”
Зэв үгэнд намнуулсан
Зээрэн дүү минь биш байгаа
Шархтай шархгүй гөрөөс ба хүн
Дүү чи бидэн хоёроо гэж ...
1999.11.1
Д.Нямсүрэн. Аглагхан талаасаа
Аглагхан талаасаа хотод орж ирэхэд
Аятайхан л юм шиг байдаг даа
Автобусны зогсоол дээр хүмүүс үзэгдэж
Нартай хөндий шиг л гудамж гэрэлтдэгсэн дээ
Хэн хэнийгээ танихгүй олон
Хэрэх замын уулзварт нэг уулзацгаах юм даа
Хэтдээ тэд хаа очих нь тусдаа ч
Хэрэг болбол хүн хүнийхээ заяаг түшилцэнэ ээ
Нэр зүс үзээгүй бүсгүйтэй суудал хувааж явахад
Нэн ч аялагхан бөгөөд мэдэхгүй цэцгийн үнэр
Нэгэнтээ анхилж хоёронтоо холдон
Хэрлэнгийн хөвөө хавиар л зүүдэнд шингэдэг дээ
Аглагхан талаасаа хотод орж ирэхэд
Аятайхан л юм шиг байдаг даа
Автобусны зогсоол дээр хүмүүс үзэгдэж
Нартай хөндий шиг л гудамж гэрэлтдэгсэн дээ
Од мөндөр мэт үзэсгэлэнт төвөөр
Олон л орж ирж буцлаа даа
Ойн цоорхойд зогсох гөрөөс шигээ сониучирхан
Орчлон энтээхийг гайхаж л явлаа
Хөл болоод бэлхүүс бие нь зөв
Хөөрхөн хүүхнүүдий нь модны цаанаас харж л явлаа
Аглагхан талаасаа хотод орж ирэхэд
Аятайхан л юм шиг байдаг даа
Автобусны зогсоол дээр хүмүүс үзэгдэж
Нартай хөндий шиг л гудамж гэрэлтдэгсэн дээ
Энэ л яваа насандаа тэр сайхан газар
Эхнэр хүүхэдтэйгээ нэг суурьшмаар бодогдоно
Тэнгэрийн салхиар дутам өдөр ирэх л биз ээ
Тэгвэл би цонхоо цэлийтэл нээчихнэ...
Хань нөхөд минь манай руу тэгээд
Хаврын урь шиг ирцгээнэ ээ
Хаалга үүдээ тогшицгоодоггүй хөдөөний тэд
Ханагар ханагар эрчүүл ороод ороод ирнэ
Аглагхан талаасаа хотод орж ирэхэд
Аятайхан л юм шиг байдаг даа
Автобусны зогсоол дээр хүмүүс үзэгдэж
Нартай хөндий шиг л гудамж гэрэлтдэгсэн дээ
Орон хот газраар зөндөө л их явлаа
Онгодоо сэргээж хүлэг морьдоо унасан юм шиг
Урт урт улаан автобусаар нь
Урагшаа хойшоо бишгүй л давхилаа
Яарсан олных нь урсгалд Дарьгангаасаа нийлж
Нацагдоржийнхоо хөшөө рүү шүлгийн номтой догдолж явлаа
Ялигүй нэг гуниг гэвч зүрхэнд сууж
Яруу найрагт минь үлдсэн юм даа
Оньстой хаалганы гадна талд би зогсож
Одоо цагийн хонхны товчийг шогширтол дарсан
Дон дон гэдэг хүүхдийн тоглоомын дуу гарч
Дотроос нь улавчтай хөлний удах чимээг хүлээсэн
Босгоныхоо дэргэд тэд ирж шилэн хараавчаар
Буудах гэж байгаа юм шиг намайг шагайсан
Алах алахгүй ангаа л ингэж
Анчин хүн дуранддагсан даа
Аглагхан талаасаа хотод орж ирэхэд
Аятайхан л юм шиг байдаг даа
Автобусны зогсоол дээр хүмүүс үзэгдэж
Нартай хөндий шиг л гудамж гэрэлтдэгсэн дээ
Үнэхээр сайхан цэнгэж дуу дууллаа энд би
Үнсүүлж хайрлуулж үзүүлж үзлээ
Догдолж хөөрсөн сэтгэл довжоо алгасахад
Дотор талын хаалганд цүү хангинаж
Хөл минь торсон юм даа
Ялигүй нэг гуниг зүрхэнд үлдэх нь яамай даа
Яруу найраг минь харин сүүдэргүй байг даа
Яарсан олныхоо урсгалд Дарьгангаасаа би нийлж
Нацагдоржийнхоо хөшөө рүү дахиад нэг очъё доо
Аглагхан талаасаа хотод орж ирэхэд
Аятайхан л юм шиг байдаг даа
Автобусны зогсоол дээр хүмүүс үзэгдэж
Нартай хөндий шиг л гудамж гэрэлтдэгсэн дээ
Аятайхан л юм шиг байдаг даа
Автобусны зогсоол дээр хүмүүс үзэгдэж
Нартай хөндий шиг л гудамж гэрэлтдэгсэн дээ
Хэн хэнийгээ танихгүй олон
Хэрэх замын уулзварт нэг уулзацгаах юм даа
Хэтдээ тэд хаа очих нь тусдаа ч
Хэрэг болбол хүн хүнийхээ заяаг түшилцэнэ ээ
Нэр зүс үзээгүй бүсгүйтэй суудал хувааж явахад
Нэн ч аялагхан бөгөөд мэдэхгүй цэцгийн үнэр
Нэгэнтээ анхилж хоёронтоо холдон
Хэрлэнгийн хөвөө хавиар л зүүдэнд шингэдэг дээ
Аглагхан талаасаа хотод орж ирэхэд
Аятайхан л юм шиг байдаг даа
Автобусны зогсоол дээр хүмүүс үзэгдэж
Нартай хөндий шиг л гудамж гэрэлтдэгсэн дээ
Од мөндөр мэт үзэсгэлэнт төвөөр
Олон л орж ирж буцлаа даа
Ойн цоорхойд зогсох гөрөөс шигээ сониучирхан
Орчлон энтээхийг гайхаж л явлаа
Хөл болоод бэлхүүс бие нь зөв
Хөөрхөн хүүхнүүдий нь модны цаанаас харж л явлаа
Аглагхан талаасаа хотод орж ирэхэд
Аятайхан л юм шиг байдаг даа
Автобусны зогсоол дээр хүмүүс үзэгдэж
Нартай хөндий шиг л гудамж гэрэлтдэгсэн дээ
Энэ л яваа насандаа тэр сайхан газар
Эхнэр хүүхэдтэйгээ нэг суурьшмаар бодогдоно
Тэнгэрийн салхиар дутам өдөр ирэх л биз ээ
Тэгвэл би цонхоо цэлийтэл нээчихнэ...
Хань нөхөд минь манай руу тэгээд
Хаврын урь шиг ирцгээнэ ээ
Хаалга үүдээ тогшицгоодоггүй хөдөөний тэд
Ханагар ханагар эрчүүл ороод ороод ирнэ
Аглагхан талаасаа хотод орж ирэхэд
Аятайхан л юм шиг байдаг даа
Автобусны зогсоол дээр хүмүүс үзэгдэж
Нартай хөндий шиг л гудамж гэрэлтдэгсэн дээ
Орон хот газраар зөндөө л их явлаа
Онгодоо сэргээж хүлэг морьдоо унасан юм шиг
Урт урт улаан автобусаар нь
Урагшаа хойшоо бишгүй л давхилаа
Яарсан олных нь урсгалд Дарьгангаасаа нийлж
Нацагдоржийнхоо хөшөө рүү шүлгийн номтой догдолж явлаа
Ялигүй нэг гуниг гэвч зүрхэнд сууж
Яруу найрагт минь үлдсэн юм даа
Оньстой хаалганы гадна талд би зогсож
Одоо цагийн хонхны товчийг шогширтол дарсан
Дон дон гэдэг хүүхдийн тоглоомын дуу гарч
Дотроос нь улавчтай хөлний удах чимээг хүлээсэн
Босгоныхоо дэргэд тэд ирж шилэн хараавчаар
Буудах гэж байгаа юм шиг намайг шагайсан
Алах алахгүй ангаа л ингэж
Анчин хүн дуранддагсан даа
Аглагхан талаасаа хотод орж ирэхэд
Аятайхан л юм шиг байдаг даа
Автобусны зогсоол дээр хүмүүс үзэгдэж
Нартай хөндий шиг л гудамж гэрэлтдэгсэн дээ
Үнэхээр сайхан цэнгэж дуу дууллаа энд би
Үнсүүлж хайрлуулж үзүүлж үзлээ
Догдолж хөөрсөн сэтгэл довжоо алгасахад
Дотор талын хаалганд цүү хангинаж
Хөл минь торсон юм даа
Ялигүй нэг гуниг зүрхэнд үлдэх нь яамай даа
Яруу найраг минь харин сүүдэргүй байг даа
Яарсан олныхоо урсгалд Дарьгангаасаа би нийлж
Нацагдоржийнхоо хөшөө рүү дахиад нэг очъё доо
Аглагхан талаасаа хотод орж ирэхэд
Аятайхан л юм шиг байдаг даа
Автобусны зогсоол дээр хүмүүс үзэгдэж
Нартай хөндий шиг л гудамж гэрэлтдэгсэн дээ
Д.Нямсүрэн. Төрсний гэрчилгээ
Дэлхий даяараа тэгэхэд
Тэнгэр дуугарсан гэж бодогддог
Тээр жилийн тэр нэг шөнө
Тэнгэрлэг гоо нэгэн эхнэрийн
Тэрлэгэн дээлний ташаагаар
Гялбаа цахилахуйд
Тэнгисийн шорвог устай цуг
Эргийн мөргөцөг рүү шидэгдэж
Эхээс би мэндэлсэн юм
Баруун Алтайд газар хөдлөхөд
Баруун зуугийн хийд хаагдахад
Эрлэг номун хааны ногоон сүүдэр
Эсгийн туургатнаар тэнүүчлэхэд
Халуун төмөр шиг улайссан
Бүсгүй хүний гар
Ханын нүдээр туурга нэвт цоолж
Хаяанд ургасан алтан цэцгийг
Хар жаахан хорхойтой нь хамт
Бяц атган нярайлахад
Би төрсөөн ...
Ханаран хөхрөх хөвч тайгын
Хамбан олбог шиг ойн чөлөөнд
Халтар халиун буга согоо хоёр
Хайрын дуугаар биесээ дуудан урамдахад
Хаа нэгтээ бас чоно улин
Хар мэнгэ мэт хэрээ нисэх
Хайрхан өндөр уулсын
Ханан хадны сэрвэнгээр
Хасын туулайт саран бултайхад
Мэргэн Тоньюкукийн гэрэлт хөшөөнд
Мэнд-Ооёо бид хоёроос өмнө
Олжас Сулемейнов болоод
Олон хасагууд ирээгүй байхад
Гэрэл харанхуйн завсар
Гэгээн үүрээр би мэндэлсээн ...
Аварга том хөлөг онгоц
Номхон далайн гүнд живэхэд
Алимын модыг халимтай нь өргөн
Атлантын мөсөн уул ил гарахад
Аравнайлсан их бурхан Жанрайсигээр
Үхэр бууны сум хийж
Алтан Овооны минь
Алтан ганжирыг оросууд буудахад
Түүний цаана
Түймэр шиг бадарч явсан
Өргөн талын минь
Үнэг гэгч сайхан амьтан
Өвсний үзүүртээ амь нь таслагдахад
Өөрийнхөө сүүдрийг нүд нь харсаар байсан
Гамшиг зовлон, үйлийн үртэй
Гахай жилийн зуднаар би төрсөөн ...
Тэнгэрийн хаяаны будрын чулууг хоргол байхад
Тэхийн зогсоол дээр янгирын ишиг гараагүй байхад
Ембүү мөнгөн сар мэлтрэх
Шилийн Богд уул
Явуухуланг л монголоос ганцхан хүлээсэн мэт ...
Хачин нам гүм оргих
Хагацахуйн аймшгийн тэр агшнаас өмнө
Хамаагүй эрт өлгийдөө үрчлээтсэнээ мэдэрсэн
Хэдэн оны, хэдэн сарын, хэдний өдрийг
Хэл бичиг, тоо, үсэг үгүй
Хэзээ мэндэлсний гэрчилгээ үгүй
Асгат хэмээх цаст ноён уулын
Авдрантын урд биед
Азаргаар адуу тууж хийморьшсон
Арван тавны цагдаа нарт хөөгдөж омогшсон
Сайн эр Тоорой Бандийн нуугдаж явсан
Сайрын чулуу гэдэг Саран хонхорт
Сайран хөлтэй хүү болж би мэндэлсээн
Дарьгангын хоёр найрагч
Данзаннямын Шагдарсүрэн
Доржийн Гомбожав хоёрыгоо
Даанч эрт хорвоогоос халихад
Дараагийнх нь үхлийн үргэлжлэл болох гэж
Данзангийн Нямсүрэн бибээр ертөнцөд төрсөөн ...
Галав юүлсний дараа би
Гараг дээр төрсөн байх ...
Гадил жимсийг сармагчинд өгөхөд
Хүмүүн төрлийг олсон байх ...
Галав юүлэхээс өмнө амжиж
Ганц шүлэг бичиж үлдээх юмсан даа
Гадил нөгөө жимсийг нь
Сармагчиндаа буцааж өгөөд
Газар дээр өргүй
Санаа амар буцахсан даа ...
1996.04.07
Тэнгэр дуугарсан гэж бодогддог
Тээр жилийн тэр нэг шөнө
Тэнгэрлэг гоо нэгэн эхнэрийн
Тэрлэгэн дээлний ташаагаар
Гялбаа цахилахуйд
Тэнгисийн шорвог устай цуг
Эргийн мөргөцөг рүү шидэгдэж
Эхээс би мэндэлсэн юм
Баруун Алтайд газар хөдлөхөд
Баруун зуугийн хийд хаагдахад
Эрлэг номун хааны ногоон сүүдэр
Эсгийн туургатнаар тэнүүчлэхэд
Халуун төмөр шиг улайссан
Бүсгүй хүний гар
Ханын нүдээр туурга нэвт цоолж
Хаяанд ургасан алтан цэцгийг
Хар жаахан хорхойтой нь хамт
Бяц атган нярайлахад
Би төрсөөн ...
Ханаран хөхрөх хөвч тайгын
Хамбан олбог шиг ойн чөлөөнд
Халтар халиун буга согоо хоёр
Хайрын дуугаар биесээ дуудан урамдахад
Хаа нэгтээ бас чоно улин
Хар мэнгэ мэт хэрээ нисэх
Хайрхан өндөр уулсын
Ханан хадны сэрвэнгээр
Хасын туулайт саран бултайхад
Мэргэн Тоньюкукийн гэрэлт хөшөөнд
Мэнд-Ооёо бид хоёроос өмнө
Олжас Сулемейнов болоод
Олон хасагууд ирээгүй байхад
Гэрэл харанхуйн завсар
Гэгээн үүрээр би мэндэлсээн ...
Аварга том хөлөг онгоц
Номхон далайн гүнд живэхэд
Алимын модыг халимтай нь өргөн
Атлантын мөсөн уул ил гарахад
Аравнайлсан их бурхан Жанрайсигээр
Үхэр бууны сум хийж
Алтан Овооны минь
Алтан ганжирыг оросууд буудахад
Түүний цаана
Түймэр шиг бадарч явсан
Өргөн талын минь
Үнэг гэгч сайхан амьтан
Өвсний үзүүртээ амь нь таслагдахад
Өөрийнхөө сүүдрийг нүд нь харсаар байсан
Гамшиг зовлон, үйлийн үртэй
Гахай жилийн зуднаар би төрсөөн ...
Тэнгэрийн хаяаны будрын чулууг хоргол байхад
Тэхийн зогсоол дээр янгирын ишиг гараагүй байхад
Ембүү мөнгөн сар мэлтрэх
Шилийн Богд уул
Явуухуланг л монголоос ганцхан хүлээсэн мэт ...
Хачин нам гүм оргих
Хагацахуйн аймшгийн тэр агшнаас өмнө
Хамаагүй эрт өлгийдөө үрчлээтсэнээ мэдэрсэн
Хэдэн оны, хэдэн сарын, хэдний өдрийг
Хэл бичиг, тоо, үсэг үгүй
Хэзээ мэндэлсний гэрчилгээ үгүй
Асгат хэмээх цаст ноён уулын
Авдрантын урд биед
Азаргаар адуу тууж хийморьшсон
Арван тавны цагдаа нарт хөөгдөж омогшсон
Сайн эр Тоорой Бандийн нуугдаж явсан
Сайрын чулуу гэдэг Саран хонхорт
Сайран хөлтэй хүү болж би мэндэлсээн
Дарьгангын хоёр найрагч
Данзаннямын Шагдарсүрэн
Доржийн Гомбожав хоёрыгоо
Даанч эрт хорвоогоос халихад
Дараагийнх нь үхлийн үргэлжлэл болох гэж
Данзангийн Нямсүрэн бибээр ертөнцөд төрсөөн ...
Галав юүлсний дараа би
Гараг дээр төрсөн байх ...
Гадил жимсийг сармагчинд өгөхөд
Хүмүүн төрлийг олсон байх ...
Галав юүлэхээс өмнө амжиж
Ганц шүлэг бичиж үлдээх юмсан даа
Гадил нөгөө жимсийг нь
Сармагчиндаа буцааж өгөөд
Газар дээр өргүй
Санаа амар буцахсан даа ...
1996.04.07
Speak, talk, tell, say- ийн ялгаа
Таны англи хэлний мэдлэгт дөхөм болгох зорилгоор эдгээр ойролцоо утгатай үгсийн ончийг нь олж, хэрхэн хэрэглэх тухай товч тайлбарлая.
TO SPEAK
1. ярих, ярилцах
Did you speak to him this morning?
Өнөө өглөө түүнтэй ярьсан уу?
I saw him, but I didn't speak to him.
Би түүнтэй уулзсан боловч яриагүй.
2. ярих чадвар
My son speaks very quickly.
Манай хүү маш хурдан ярьдаг.
Does your baby speak?
Танай хүүхэд ярьж чадах уу?
Speak louder!
Чанга яриач!
Dogs can't speak.
Нохой ярьж чадахгүй.
3. ямар нэгэн гадаад хэлээр ярих чадварыг тодорхойлоход хэрэглэнэ.
Do you speak English?
Та англиар ярьдаг уу?
What languages do you speak?
Та ямар ямар гадаад хэлээр ярьдаг вэ?
I can speak English and German.
Би англи, германаар ярьж чадна.
How many languages do you speak?
Та хэдэн гадаад хэл мэдэх вэ?
How well does she speak English?
Тэр англиар хэр зэрэг сайн ярьдаг вэ?
I think she speaks English very well.
Миний бодлоор тэр англиар маш сайн ярьдаг.
4. хурал, цуглаан дээр үг хэлэх.
I don't want to speak at the meeting tomorrow.
Маргаашийн хурал дээр би үг хэлмээргүй байна.
Who is going to speak at the meeting?
Хурал дээр хэн үг хэлэх гэж байна?
I want to speak at the meeting.
Хурал дээр би үг хэлмээр байна.
TO TALK ярих, хөөрөх, ярилцах
Тус үйл үгийн үндсэн утга нь speak -тэй адил боловч олон хүнд биш нэг хоёр хүнд хамаардаг. Speak нь албан ёсны үг хэллэгт ордог бол talk нь ярианы хэлэнд илүү хэрэглэгддэг.
They can talk all day
Тэд өдөржингөө ярьж чадна.
He talks a lot of nonsense.
Тэр дандаа дэмий юм ярьж явдаг.
My daughter talks in her sleep.
Охин маань зүүдэндээ ярьдаг.
My son learnt to talk very early.
Хүү маань эрт хэлд орсон.
Ann talks too much.
Анн дэндүү яриа.
Stop talking!
Ярихаа боль!
When Saraa and Tuya start talking it's hard to stop them.
Сараа Туяа хоёр яриа дэлгэвэл тэднийг зогсоох арга байхгүй.
What are you talking about?
Чи юугаа яриад байгаа юм бэ?
Don't be shy, talk to your teacher.
Чи ичиж зоволгүйгээр багштайгаа яриад үз.
TO SAY хэлэх
1. хэлэх, дуугарах
What are you trying to say?
Чи юу хэлэх гээд байна вэ?
What is he saying?
Тэр юу гэж хэлсэн бэ?
Never say "no" to your boss.
Даргадаа "үгүй" гэж хэзээ ч битгий хэлж бай.
I must say that you are wrong.
Чиний буруу гэдгийг би хэлэх ёстой.
Say something.
Дуугараач.
Don't say anything.
Дуугүй бай.
Please say each word clearly and loudly.
Үг бүрийг тод чангаар хэлнэ үү.
2. Хэн нэгэн хүний хэлсэн үгийг шууд дамжуулахад хэрэглэнэ.
My friend says that he likes Washington DC.
Найз маань Вашингтон хотод дуртай гэнэ.
He said goodbye to me.
Тэр надад баяртай гэж хэлсэн.
Don't forget to say "Thank you".
"Баярлалаа" гэж хэлэхээ битгий мартаарай.
Say "yes".
"Тийм" гэж хэлдээ.
"Look at me," she said.
Над руу хараач гэж тэр эмэгтэй хэлэв.
Are you coming? - It's hard to say.
Чи ирэх үү? Хэлэхэд хэцүү л байна.
I want to hear this word from you, say it.
Чамаас тэр үгийг сонсмоор байна, хэлээд өгөөч.
TO TELL
1. хэлэх, өгүүлэх, мэдээлэх
Tell me where you live.
Чи хаана амьдардагаа хэл.
She doesn't want to tell me the story of her life.
Тэр амьдралынхаа тухай надад ярихыг хүсэхгүй байна.
Don't tell your sister about me.
Эгчдээ миний тухай битгий хэлээрэй.
You promised not to tell.
Чи хэлэхгүй гэж амласан шүү дээ.
Teach the child to tell time.
Хүүхдэд цаг зааж өг.
Can you tell me the time, please?
Цаг хэд болж байгааг хэлж өгнө үү?
Tell us a story, please.
Бидэнд түүх ярьж өгөөч.
I can tell you what Mary said.
Мэригийн юу хэлснийг би танд хэлж чадна.
What is she telling you?
Тэр чамд юу гэж хэлээд байна?
2. Say шууд үгэнд ордог бол tell нь хөндлөнгийн үгэнд хэрэглэгддэг.
Harry said, "Open the door." Харри:" Хаалгаа нээ" гэж хэлэв.
Harry told me to open the door. Харри надад хаалгаа нээ гэж хэлсэн.
She said that. Тэр тэгэж хэлсэн.
She told me about it. Тэр надад үүний тухай хэлсэн.
What did she say? Тэр юу гэж хэлсэн бэ?
What did she tell you? Тэр чамд юу гэж хэлсэн бэ?
She said that to me. Тэр надад үүнийг хэлсэн.
Tell, say хоёр үйл үгийн ялгаа нь юунд байна вэ гэхэд tell нь ардаа хэн гэдгийг тодотгож өгдөг бол say нь араасаа төлөөний үг авч явдаггүй.
Tell whom? Хэнд хэлэх вэ?
Say what? Юу хэлэх вэ?
I can't say for sure. Би яасан ч хэлж чадахгүй.
I can't tell you for sure. Би чамд яагаад ч хэлж чадахгүй.
He said "I can't tell you." Би чамд хэлж чадахгүй гэж тэр хэлэв.
Anar said something. Анар нэг юм хэлсэн.
Anar said something to me. Анар надад нэг юм хэлсэн.
Anar told me something. Анар надад нэг юм хэлсэн.
tell -тэй хэрэглэгддэг үг хэллэг
tо tell the truth үнэнийг хэлэх
tо tell a lie - худлаа хэлэх
tо tell a joke - онигоо ярих
to tell the difference ялгааг олж хэлэх
Do as you are told. Хэлсэнийг хий.
Time will tell. Цаг хугацаа харуулна
I told you so! Би чамд хэлсэн шүү дээ!
Don't tell on your sister! - Эгчийгээ битгий ховлоод бай!
When in doubt, tell the truth. (Mark Twain). - Эргэлзэж байгаа бол үнэнийг хэл. /Марк Твейн/
Даяармонгол болон Орлоо цахим хуудсын уншигчдын хүсэлтийн дагуу "хэлэх, ярих" гэсэн утгатай англи хэлний speak, talk, say, tell гэх дөрвөн үйл үгийн ялгааг энэ удаад авч үзлээ.
Ш.Наранчимэг
TO SPEAK
1. ярих, ярилцах
Did you speak to him this morning?
Өнөө өглөө түүнтэй ярьсан уу?
I saw him, but I didn't speak to him.
Би түүнтэй уулзсан боловч яриагүй.
2. ярих чадвар
My son speaks very quickly.
Манай хүү маш хурдан ярьдаг.
Does your baby speak?
Танай хүүхэд ярьж чадах уу?
Speak louder!
Чанга яриач!
Dogs can't speak.
Нохой ярьж чадахгүй.
3. ямар нэгэн гадаад хэлээр ярих чадварыг тодорхойлоход хэрэглэнэ.
Do you speak English?
Та англиар ярьдаг уу?
What languages do you speak?
Та ямар ямар гадаад хэлээр ярьдаг вэ?
I can speak English and German.
Би англи, германаар ярьж чадна.
How many languages do you speak?
Та хэдэн гадаад хэл мэдэх вэ?
How well does she speak English?
Тэр англиар хэр зэрэг сайн ярьдаг вэ?
I think she speaks English very well.
Миний бодлоор тэр англиар маш сайн ярьдаг.
4. хурал, цуглаан дээр үг хэлэх.
I don't want to speak at the meeting tomorrow.
Маргаашийн хурал дээр би үг хэлмээргүй байна.
Who is going to speak at the meeting?
Хурал дээр хэн үг хэлэх гэж байна?
I want to speak at the meeting.
Хурал дээр би үг хэлмээр байна.
TO TALK ярих, хөөрөх, ярилцах
Тус үйл үгийн үндсэн утга нь speak -тэй адил боловч олон хүнд биш нэг хоёр хүнд хамаардаг. Speak нь албан ёсны үг хэллэгт ордог бол talk нь ярианы хэлэнд илүү хэрэглэгддэг.
They can talk all day
Тэд өдөржингөө ярьж чадна.
He talks a lot of nonsense.
Тэр дандаа дэмий юм ярьж явдаг.
My daughter talks in her sleep.
Охин маань зүүдэндээ ярьдаг.
My son learnt to talk very early.
Хүү маань эрт хэлд орсон.
Ann talks too much.
Анн дэндүү яриа.
Stop talking!
Ярихаа боль!
When Saraa and Tuya start talking it's hard to stop them.
Сараа Туяа хоёр яриа дэлгэвэл тэднийг зогсоох арга байхгүй.
What are you talking about?
Чи юугаа яриад байгаа юм бэ?
Don't be shy, talk to your teacher.
Чи ичиж зоволгүйгээр багштайгаа яриад үз.
TO SAY хэлэх
1. хэлэх, дуугарах
What are you trying to say?
Чи юу хэлэх гээд байна вэ?
What is he saying?
Тэр юу гэж хэлсэн бэ?
Never say "no" to your boss.
Даргадаа "үгүй" гэж хэзээ ч битгий хэлж бай.
I must say that you are wrong.
Чиний буруу гэдгийг би хэлэх ёстой.
Say something.
Дуугараач.
Don't say anything.
Дуугүй бай.
Please say each word clearly and loudly.
Үг бүрийг тод чангаар хэлнэ үү.
2. Хэн нэгэн хүний хэлсэн үгийг шууд дамжуулахад хэрэглэнэ.
My friend says that he likes Washington DC.
Найз маань Вашингтон хотод дуртай гэнэ.
He said goodbye to me.
Тэр надад баяртай гэж хэлсэн.
Don't forget to say "Thank you".
"Баярлалаа" гэж хэлэхээ битгий мартаарай.
Say "yes".
"Тийм" гэж хэлдээ.
"Look at me," she said.
Над руу хараач гэж тэр эмэгтэй хэлэв.
Are you coming? - It's hard to say.
Чи ирэх үү? Хэлэхэд хэцүү л байна.
I want to hear this word from you, say it.
Чамаас тэр үгийг сонсмоор байна, хэлээд өгөөч.
TO TELL
1. хэлэх, өгүүлэх, мэдээлэх
Tell me where you live.
Чи хаана амьдардагаа хэл.
She doesn't want to tell me the story of her life.
Тэр амьдралынхаа тухай надад ярихыг хүсэхгүй байна.
Don't tell your sister about me.
Эгчдээ миний тухай битгий хэлээрэй.
You promised not to tell.
Чи хэлэхгүй гэж амласан шүү дээ.
Teach the child to tell time.
Хүүхдэд цаг зааж өг.
Can you tell me the time, please?
Цаг хэд болж байгааг хэлж өгнө үү?
Tell us a story, please.
Бидэнд түүх ярьж өгөөч.
I can tell you what Mary said.
Мэригийн юу хэлснийг би танд хэлж чадна.
What is she telling you?
Тэр чамд юу гэж хэлээд байна?
2. Say шууд үгэнд ордог бол tell нь хөндлөнгийн үгэнд хэрэглэгддэг.
Harry said, "Open the door." Харри:" Хаалгаа нээ" гэж хэлэв.
Harry told me to open the door. Харри надад хаалгаа нээ гэж хэлсэн.
She said that. Тэр тэгэж хэлсэн.
She told me about it. Тэр надад үүний тухай хэлсэн.
What did she say? Тэр юу гэж хэлсэн бэ?
What did she tell you? Тэр чамд юу гэж хэлсэн бэ?
She said that to me. Тэр надад үүнийг хэлсэн.
Tell, say хоёр үйл үгийн ялгаа нь юунд байна вэ гэхэд tell нь ардаа хэн гэдгийг тодотгож өгдөг бол say нь араасаа төлөөний үг авч явдаггүй.
Tell whom? Хэнд хэлэх вэ?
Say what? Юу хэлэх вэ?
I can't say for sure. Би яасан ч хэлж чадахгүй.
I can't tell you for sure. Би чамд яагаад ч хэлж чадахгүй.
He said "I can't tell you." Би чамд хэлж чадахгүй гэж тэр хэлэв.
Anar said something. Анар нэг юм хэлсэн.
Anar said something to me. Анар надад нэг юм хэлсэн.
Anar told me something. Анар надад нэг юм хэлсэн.
tell -тэй хэрэглэгддэг үг хэллэг
tо tell the truth үнэнийг хэлэх
tо tell a lie - худлаа хэлэх
tо tell a joke - онигоо ярих
to tell the difference ялгааг олж хэлэх
Do as you are told. Хэлсэнийг хий.
Time will tell. Цаг хугацаа харуулна
I told you so! Би чамд хэлсэн шүү дээ!
Don't tell on your sister! - Эгчийгээ битгий ховлоод бай!
When in doubt, tell the truth. (Mark Twain). - Эргэлзэж байгаа бол үнэнийг хэл. /Марк Твейн/
Даяармонгол болон Орлоо цахим хуудсын уншигчдын хүсэлтийн дагуу "хэлэх, ярих" гэсэн утгатай англи хэлний speak, talk, say, tell гэх дөрвөн үйл үгийн ялгааг энэ удаад авч үзлээ.
Ш.Наранчимэг
Дөрвөн улирал буюу The four seasons дөрвөн хувилбараар
1
Just one drop of rain is lovely.
The dampness of old grass is lovely.
Spring snow falling on a ger is lovely.
Birds singing here and there is lovely.
The swallows flying overhead are lovely.
The travellers sitting at our hitching-post are lovely.
The women nextdoor are lovely.
To move from pasture to pasture is lovely.
Sudden rainfall on the Khangai is lovely.
The flash of lightning in the dark is lovely.
Teeming rainfall day and night is lovely.
Guests coming from afar are lovely.
Grasses rippling on the yellow steppe are lovely.
Winds riffling at the women’s fringes are lovely.
Sleeping on a haystack on a moonlit night is lovely.
When I’m dreaming, to fall down to earth is lovely.
When the rain takes a breather, it’s lovely.
Water dripping from sopping clothes is lovely.
The sun emerging from a break in the clouds is lovely.
Watching through the door as the larks fly past is lovely.
Horses whinnying at midnight are lovely.
To think of the world awakening in verse is lovely.
Light breaking through the house is lovely.
The morning is lovely.
The meeting and melding of rain is lovely.
The galloping man on the dun-colored horse is lovely.
Saying how we came before the rain is lovely.
Coming in with the bridle and saddle is lovely.
Camels rumbling over the moonlit hills are lovely.
Ai-nan-aa on the strings of the shanz is lovely.
The fire catching light with yellow flames is lovely.
Faces caught in the flickering are lovely.
The call of a crane’s head bottle is lovely.
The rain, falling on salty marshland, is lovely.
A flower’s subtle sign of life is lovely.
The calm before the storm is lovely.
The moon shining through the roofhole is lovely.
Splashing milk in a pot is lovely.
The moon coming out in the depth of night is lovely.
The snorting of a hobbled horse is lovely.
The drizzling of rain is lovely.
The greening of the grassy lawns is lovely.
A southeasterly rainbow is lovely.
The sheen of rainsoaked colors is lovely.
The glint of rainwater is lovely.
Girls washing their pigtails is lovely.
The wafting scent of onion and artemisia is lovely.
To think good thoughts of far and near is lovely.
To come in at dusk is lovely.
To go in the light of dawn is lovely.
To cry soft tears for the motley world is lovely.
To sing joyfully for the broad earth is lovely.
My homeland, like poetry, is lovely.
My country, like song, is lovely.
To experience the turning seasons is lovely.
Rain falling on Ereentsev is lovely!
2
Fallen snow at daybreak is lovely.
Snow falling down the ropes and through the roofhole is lovely.
The mountains and hills shining outside are lovely.
Just one blade of grass blowing in the wind is lovely.
To see a light at home late in the evening is lovely.
The feet of a birthing foal are lovely.
When you spend the night at home, women are lovely.
Stray dogs barking in the moonlight are lovely.
Snow in flurries around the roofhole is lovely.
When it melts in droplets onto the pot’s lid, it’s lovely.
Father sitting in the place of honor is lovely.
Mother coming in through the tentflap is lovely.
The sun striking the low mountain peaks is lovely.
A cart coming this way is lovely.
The wheels on the cart going round and round is lovely.
The birds flying from inside the cart are lovely.
Dull and misty skies are lovely.
Something barely seen in the distance is lovely.
Smoke whirling on the twisting wind is lovely.
Snow falling in heavy bursts is lovely.
To be warmed asleep by the fire in the hearth is lovely.
Dozing off while drunk on a summer evening is lovely.
Who, what..? Any tea? Such woozy words are lovely.
Being led gently by the hand by someone’s elder sister is lovely.
A wide salty plain, striated in greys, is lovely.
A flash upon the distant mountains is lovely.
A dazzling light on liquid snow is lovely.
A day of white and glinting light is lovely.
Closer to the moon, the clearer stars are lovely.
Like my horse upon the steppes of Ongon they are lovely.
Orion, predictor of the future, is lovely.
Like a steed racing through the planets, it is lovely.
The turning of time is lovely.
A country drifted by heavy snows is lovely.
To think that you and me and everyone is cute is lovely.
The ticking of the clock at home is lovely.
To stand outside under a full moon is lovely.
The shapes beneath a cart are lovely.
The pale shadows in depressions are lovely.
To be scared of going over there is lovely.
The whistling of a squall outside is lovely.
Something or XXX moving idly about, is lovely.
Being plunged quite suddenly into darkness is lovely.
Snow packed up at the edge of the ger is lovely.
People coming out of their gers is lovely.
Birds flying in a clear sky is lovely.
To run towards the mountains and the steppe is lovely.
The play of red-cheeked children is lovely.
To come in at dusk is lovely.
To go in the light of dawn is lovely.
To cry soft tears for the motley world is lovely.
To sing joyfully for the broad earth is lovely.
My homeland, like poetry, is lovely.
My country, like song, is lovely.
To experience the turning seasons is lovely.
Rain falling on Ereentsev is lovely!
3
Thawing snow, melting, is lovely.
The time to come is lovely.
Waiting for you is lovely.
To watch the clock is lovely.
The return of birds is lovely.
When they land upon rocks it is lovely.
A person walking along a path is lovely.
When I sit upon a cliff it is lovely.
A woman from nextdoor going for water is lovely.
Watching nearby springs through a telescope is lovely.
The glimmer of a bluegrey mirage is lovely.
The bluegrey deel which fits you well is lovely.
The haziness over the hills is lovely.
The breezing of silken winds is lovely.
The rising of bluegreen mists is lovely.
To sit amidst the swirling fog is lovely.
The flight of sleep on a peaceful night is lovely.
The sounding of a distant noise is lovely.
A vague ringing in the distance is lovely.
A world of lullabies is lovely.
When someone comes along, it is lovely.
If they ask me Do you have a light? it is lovely.
To think you’ll encourage the world and others is lovely.
The loving of all and the flowing of rivers are lovely.
The breaking of ice and the flowing of rivers are lovely.
To think that, falling in, you’d also flow along, is lovely.
Alone on the riverbank, the morning is lovely.
With you on the earth by the river, the evening is lovely.
The magpie chattering away in the courtyard is lovely.
Like fate, when someone comes from the khaan, it is lovely.
When relations come from all around it is lovely.
When close friends come from nearby, it is lovely.
The greyblue outline of our homeland is lovely.
The glint of tears in our eyes is lovely.
To gallop along, standing in the stirrups, and whistling is lovely.
Birds flying over the fourhoof-covered ground are lovely.
To get up early on a spring morning is lovely.
To bridle up a horse and ride is lovely.
The smell of fresh snow is gentle.
To suck the moisture from snow is lovely.
To live in the country year upon year is lovely.
To live like the stars, in a simple dark room is lovely.
To ride upon the revolving cosmos overhead is lovely.
Snow melting down onto still glowing cigarettes is lovely.
The blossoming of plants and flowers is lovely.
The withering of telephone poles is lovely.
The coming of the years is lovely.
The going of the years is lovely.
To come in at dusk is lovely.
To go in the light of dawn is lovely.
To cry soft tears for the motley world is lovely.
To sing joyfully for the broad earth is lovely.
My homeland, like poetry, is lovely.
My country, like song, is lovely.
To experience the turning seasons is lovely.
Rain falling on Ereentsev is lovely!
4
The falling of a single leaf is lovely.
The sun rising over the hills is lovely.
The striiring of a gentle, gentle wind is lovely.
The rising of a still and silent waterspout is lovely.
A glistering fire is lovely.
A single fly sitting on a wave is lovely.
Yellow shit unwinding from a horse is lovely.
The motility of a cart’s crossbeam is lovely.
To think less about near and far is lovely.
A person coming from a town to tell you something is lovely.
Standing watching shapes appear is lovely.
The flapping of a silken towel is lovely.
The movement of white cumulus clouds is lovely.
The mind unwinding within the heart is lovely.
The whispering of drizzling rain is lovely.
A horseman galloping by is lovely.
The thundering of hooves us lovely.
To watch the edges of the sky is lovely.
To trace out cart-tracks is lovely.
Birds flying southwards are lovely.
Their song amongst the clouds is lovely.
The hazy golden of the sun is lovely.
A wild swirl of leaves skirting us by is lovely.
Rain against the yellow sun is lovely.
To pound the strings of the shanz is lovely.
The elegance of noble Khongorzul is lovely.
To think about my idle little brother is lovely.
The nearby clank of silver inlay stirrups is lovely.
A smartly-dressed horseman dismounting is lovely.
The three stages of the aurumn moon are lovely.
The moon coming out over the roofhole on a still evening is lovely.
Listening to stories at a party is lovely.
Chatting about what’s left of an old temple is lovely.
A night of stories, the moon striking the window, is lovely.
Soothing away demons by plaing the flute is lovely.
The moon on a cold evening is lovely.
The stars polished by the wind are lovely.
The balance of sunrise and sunset is lovely.
The similar bedtimes of horses and humans is lovely.
The filigree gleaming on the rocks of earth is lovely.
And writing poetry on them in feathergrass is lovely.
The mind upon the wind which flaps the roof is lovely.
To be too far from a love close by is lovely.
Birds sitting in the leafy world of twigs are lovely.
The Mongolian melodies they sing are lovely.
The blazing sun of the powerful State is lovely.
To ignite the fire of the golden Soyombo is lovely.
To sing when someone comes is lovely.
To weep when someone goes is lovely.
The music of desire in the heart is lovely.
The striking bells of passing time are lovely.
To come in at dusk is lovely.
To go in the light of dawn is lovely.
To cry soft tears for the motley world is lovely.
To sing joyfully for the broad earth is lovely.
Tears are falling from my eyes,
Oh, they well up, they brim over,
For the four seasons in my country.
Ah, my dear ones….
Translated by Simon Wickham-Smith
Just one drop of rain is lovely.
The dampness of old grass is lovely.
Spring snow falling on a ger is lovely.
Birds singing here and there is lovely.
The swallows flying overhead are lovely.
The travellers sitting at our hitching-post are lovely.
The women nextdoor are lovely.
To move from pasture to pasture is lovely.
Sudden rainfall on the Khangai is lovely.
The flash of lightning in the dark is lovely.
Teeming rainfall day and night is lovely.
Guests coming from afar are lovely.
Grasses rippling on the yellow steppe are lovely.
Winds riffling at the women’s fringes are lovely.
Sleeping on a haystack on a moonlit night is lovely.
When I’m dreaming, to fall down to earth is lovely.
When the rain takes a breather, it’s lovely.
Water dripping from sopping clothes is lovely.
The sun emerging from a break in the clouds is lovely.
Watching through the door as the larks fly past is lovely.
Horses whinnying at midnight are lovely.
To think of the world awakening in verse is lovely.
Light breaking through the house is lovely.
The morning is lovely.
The meeting and melding of rain is lovely.
The galloping man on the dun-colored horse is lovely.
Saying how we came before the rain is lovely.
Coming in with the bridle and saddle is lovely.
Camels rumbling over the moonlit hills are lovely.
Ai-nan-aa on the strings of the shanz is lovely.
The fire catching light with yellow flames is lovely.
Faces caught in the flickering are lovely.
The call of a crane’s head bottle is lovely.
The rain, falling on salty marshland, is lovely.
A flower’s subtle sign of life is lovely.
The calm before the storm is lovely.
The moon shining through the roofhole is lovely.
Splashing milk in a pot is lovely.
The moon coming out in the depth of night is lovely.
The snorting of a hobbled horse is lovely.
The drizzling of rain is lovely.
The greening of the grassy lawns is lovely.
A southeasterly rainbow is lovely.
The sheen of rainsoaked colors is lovely.
The glint of rainwater is lovely.
Girls washing their pigtails is lovely.
The wafting scent of onion and artemisia is lovely.
To think good thoughts of far and near is lovely.
To come in at dusk is lovely.
To go in the light of dawn is lovely.
To cry soft tears for the motley world is lovely.
To sing joyfully for the broad earth is lovely.
My homeland, like poetry, is lovely.
My country, like song, is lovely.
To experience the turning seasons is lovely.
Rain falling on Ereentsev is lovely!
2
Fallen snow at daybreak is lovely.
Snow falling down the ropes and through the roofhole is lovely.
The mountains and hills shining outside are lovely.
Just one blade of grass blowing in the wind is lovely.
To see a light at home late in the evening is lovely.
The feet of a birthing foal are lovely.
When you spend the night at home, women are lovely.
Stray dogs barking in the moonlight are lovely.
Snow in flurries around the roofhole is lovely.
When it melts in droplets onto the pot’s lid, it’s lovely.
Father sitting in the place of honor is lovely.
Mother coming in through the tentflap is lovely.
The sun striking the low mountain peaks is lovely.
A cart coming this way is lovely.
The wheels on the cart going round and round is lovely.
The birds flying from inside the cart are lovely.
Dull and misty skies are lovely.
Something barely seen in the distance is lovely.
Smoke whirling on the twisting wind is lovely.
Snow falling in heavy bursts is lovely.
To be warmed asleep by the fire in the hearth is lovely.
Dozing off while drunk on a summer evening is lovely.
Who, what..? Any tea? Such woozy words are lovely.
Being led gently by the hand by someone’s elder sister is lovely.
A wide salty plain, striated in greys, is lovely.
A flash upon the distant mountains is lovely.
A dazzling light on liquid snow is lovely.
A day of white and glinting light is lovely.
Closer to the moon, the clearer stars are lovely.
Like my horse upon the steppes of Ongon they are lovely.
Orion, predictor of the future, is lovely.
Like a steed racing through the planets, it is lovely.
The turning of time is lovely.
A country drifted by heavy snows is lovely.
To think that you and me and everyone is cute is lovely.
The ticking of the clock at home is lovely.
To stand outside under a full moon is lovely.
The shapes beneath a cart are lovely.
The pale shadows in depressions are lovely.
To be scared of going over there is lovely.
The whistling of a squall outside is lovely.
Something or XXX moving idly about, is lovely.
Being plunged quite suddenly into darkness is lovely.
Snow packed up at the edge of the ger is lovely.
People coming out of their gers is lovely.
Birds flying in a clear sky is lovely.
To run towards the mountains and the steppe is lovely.
The play of red-cheeked children is lovely.
To come in at dusk is lovely.
To go in the light of dawn is lovely.
To cry soft tears for the motley world is lovely.
To sing joyfully for the broad earth is lovely.
My homeland, like poetry, is lovely.
My country, like song, is lovely.
To experience the turning seasons is lovely.
Rain falling on Ereentsev is lovely!
3
Thawing snow, melting, is lovely.
The time to come is lovely.
Waiting for you is lovely.
To watch the clock is lovely.
The return of birds is lovely.
When they land upon rocks it is lovely.
A person walking along a path is lovely.
When I sit upon a cliff it is lovely.
A woman from nextdoor going for water is lovely.
Watching nearby springs through a telescope is lovely.
The glimmer of a bluegrey mirage is lovely.
The bluegrey deel which fits you well is lovely.
The haziness over the hills is lovely.
The breezing of silken winds is lovely.
The rising of bluegreen mists is lovely.
To sit amidst the swirling fog is lovely.
The flight of sleep on a peaceful night is lovely.
The sounding of a distant noise is lovely.
A vague ringing in the distance is lovely.
A world of lullabies is lovely.
When someone comes along, it is lovely.
If they ask me Do you have a light? it is lovely.
To think you’ll encourage the world and others is lovely.
The loving of all and the flowing of rivers are lovely.
The breaking of ice and the flowing of rivers are lovely.
To think that, falling in, you’d also flow along, is lovely.
Alone on the riverbank, the morning is lovely.
With you on the earth by the river, the evening is lovely.
The magpie chattering away in the courtyard is lovely.
Like fate, when someone comes from the khaan, it is lovely.
When relations come from all around it is lovely.
When close friends come from nearby, it is lovely.
The greyblue outline of our homeland is lovely.
The glint of tears in our eyes is lovely.
To gallop along, standing in the stirrups, and whistling is lovely.
Birds flying over the fourhoof-covered ground are lovely.
To get up early on a spring morning is lovely.
To bridle up a horse and ride is lovely.
The smell of fresh snow is gentle.
To suck the moisture from snow is lovely.
To live in the country year upon year is lovely.
To live like the stars, in a simple dark room is lovely.
To ride upon the revolving cosmos overhead is lovely.
Snow melting down onto still glowing cigarettes is lovely.
The blossoming of plants and flowers is lovely.
The withering of telephone poles is lovely.
The coming of the years is lovely.
The going of the years is lovely.
To come in at dusk is lovely.
To go in the light of dawn is lovely.
To cry soft tears for the motley world is lovely.
To sing joyfully for the broad earth is lovely.
My homeland, like poetry, is lovely.
My country, like song, is lovely.
To experience the turning seasons is lovely.
Rain falling on Ereentsev is lovely!
4
The falling of a single leaf is lovely.
The sun rising over the hills is lovely.
The striiring of a gentle, gentle wind is lovely.
The rising of a still and silent waterspout is lovely.
A glistering fire is lovely.
A single fly sitting on a wave is lovely.
Yellow shit unwinding from a horse is lovely.
The motility of a cart’s crossbeam is lovely.
To think less about near and far is lovely.
A person coming from a town to tell you something is lovely.
Standing watching shapes appear is lovely.
The flapping of a silken towel is lovely.
The movement of white cumulus clouds is lovely.
The mind unwinding within the heart is lovely.
The whispering of drizzling rain is lovely.
A horseman galloping by is lovely.
The thundering of hooves us lovely.
To watch the edges of the sky is lovely.
To trace out cart-tracks is lovely.
Birds flying southwards are lovely.
Their song amongst the clouds is lovely.
The hazy golden of the sun is lovely.
A wild swirl of leaves skirting us by is lovely.
Rain against the yellow sun is lovely.
To pound the strings of the shanz is lovely.
The elegance of noble Khongorzul is lovely.
To think about my idle little brother is lovely.
The nearby clank of silver inlay stirrups is lovely.
A smartly-dressed horseman dismounting is lovely.
The three stages of the aurumn moon are lovely.
The moon coming out over the roofhole on a still evening is lovely.
Listening to stories at a party is lovely.
Chatting about what’s left of an old temple is lovely.
A night of stories, the moon striking the window, is lovely.
Soothing away demons by plaing the flute is lovely.
The moon on a cold evening is lovely.
The stars polished by the wind are lovely.
The balance of sunrise and sunset is lovely.
The similar bedtimes of horses and humans is lovely.
The filigree gleaming on the rocks of earth is lovely.
And writing poetry on them in feathergrass is lovely.
The mind upon the wind which flaps the roof is lovely.
To be too far from a love close by is lovely.
Birds sitting in the leafy world of twigs are lovely.
The Mongolian melodies they sing are lovely.
The blazing sun of the powerful State is lovely.
To ignite the fire of the golden Soyombo is lovely.
To sing when someone comes is lovely.
To weep when someone goes is lovely.
The music of desire in the heart is lovely.
The striking bells of passing time are lovely.
To come in at dusk is lovely.
To go in the light of dawn is lovely.
To cry soft tears for the motley world is lovely.
To sing joyfully for the broad earth is lovely.
Tears are falling from my eyes,
Oh, they well up, they brim over,
For the four seasons in my country.
Ah, my dear ones….
Translated by Simon Wickham-Smith
